Żydzi polscy: cudzoziemcy czy współobywatele?

FOT. “Warszawa nieodbudowana”

 

Joahim Lelewel w roku 1832, a więc blisko sto lat przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, pisał do Żydów: W dniu zwycięstwa chcemy się dokładnie z wami obliczyć, każdy syn Polski, żyd czy katolik stanie tutaj, by złożyć rachunek z tego, co uczynił dla dobra ogółu, o ile się przyczynił do odbudowania ojczyzny.

Ponieważ Żydzi polscy – poza chlubnymi wyjątkami – odmówili wspólnej ojczyźnie krwi i majątku, gdy w dniu zwycięstwa 1918 roku przyszło do dokładnych obliczeń, stanęli przed Polakami z pustymi rękoma. Nie pomogły żadne tłumaczenia. Polacy – zgodnie z nakazem logiki prostych faktów – stwierdzili, że zamieszkujący od bez mała tysiąclecia ich ziemie naród żydowski nie zasługuje na zaufanie, pełnię praw, szacunek i solidarność odbudowanego Państwa Polskiego; stwierdzili, że Żydzi polscy generalnie są jednak cudzoziemcami na polskiej ziemi.

Stosunek polskich Żydów do kwestii niepodległości Polski warunkuje odpowiedź na postawione w tytule rozdziału pytanie: cudzoziemcy czy współobywatele? Pojęcie obywatelskości w najbardziej powszechnym rozumieniu znaczenia tego słowa zakłada istnienie jasnych i czytelnych praw obywatelskich oraz równie jasnych i czytelnych obowiązków obywatela względem państwa.

Jedną z podstawowych zasad w dziedzinie praw i obowiązków na linii obywatel-państwo jest prawo obywatela do obrony jego osoby i ochrony jego interesów oraz obowiązek obywatela stawania w obronie państwa w sytuacji zagrożenia jego bytu. Polacy, którzy wraz z Litwinami byli tytularnymi gospodarzami upadłej w 1795 roku wielonarodowej Pierwszej Rzeczpospolitej, mieli prawo oczekiwać od Żydów solidarności w walce o odbudowę państwa, które przez wieki zapewniało Żydom i ich interesom ochronę. 123 lata niewoli dla wszystkich mieszkających w granicach Polski narodów były czasem próby i egzaminem z obywatelskości. Żydzi polscy egzaminu z obywatelskości nie zdali. Uznając, że walka o odzyskanie niepodległości wspólnego niegdyś państwa nie jest sprawą żydowską, Żydzi polscy zachowali się nie jak obywatele Rzeczypospolitej, lecz jak cudzoziemcy. Cudzoziemcami zwano ich więc w dwudziestoleciu między-wojennym i jako cudzoziemców postrzegano w latach drugiej wojny światowej.

(…)

Jeśli więc mierzyć jedną miarą wszystkie narody świata, jeśli według jednej miary oceniać obywatelskość postaw, musimy uznać, że Polacy w roku 1918 – z powodu braku solidarności polskich Żydów w walce o odzyskanie niepodległości – mieli wszelkie podstawy i prawo uznać mieszkających w Polsce Żydów nie za współobywateli, lecz cudzoziemców właśnie. Przeświadczenie to pogłębiała roszczeniowa postawa polskich Żydów wobec odrodzonego Państwa Polskiego, która objawiła się jeszcze przed ostatecznym odzyskaniem przez Polskę niepodległości.87

Obradująca w Warszawie w dniach 21-22 października 1918 roku Konferencja Syjonistyczna w uchwale W sprawie polityki krajowej wystąpiła z postulatem przyznania Żydom w odbudowanym państwie polskim konstytucyjnie zagwarantowanej autonomii narodowej.88 Kształt autonomii, jaką polscy Żydzi spodziewali się uzyskać w Polsce, żydowscy parlamentarzyści przedstawili już w maju 1919 roku, kiedy na forum Sejmu omawiano po raz pierwszy projekty konstytucyjne. Izaak Grünbaum powiedział wówczas:

My żądamy jednego, ażeby dano możność żydostwu polskiemu do zorganizowania się dla zaspokojenia swoich specyficznych potrzeb, których nikt inny nie będzie mógł zaspokoić. Bo my nie mówimy, że nikt nie będzie chciał tych potrzeb zaspokoić, my mówimy tylko, że nikt prócz żydów samych nie jest w stanie tego zrobić. […] Żądamy,ażeby można było stworzyć na zasadach konstytucyjnych taką organizację, która byłaby władna czynić zadość specyficznym potrzebom żydostwa polskiego.89

Myśli Izaaka Grünbauma uzupełnił Samuel Hirszhorn:

Konstytucja winna zapewnić wszystkim mniejszościom narodowym, a w ich liczbie i żydowskiej, samorząd w dziedzinie kultury, szkolnictwa w języku narodowym, opieki społecznej i dobroczynności, czyli autonomii narodowo-kulturalnej. Ma to być związek o charakterze publicznoprawnym, wyobrażający osobę prawną i mający za organ lokalny gminę narodowościową, której granice odpowiadają granicom gminy politycznej, a na czele której stoi Naczelna Rada Narodowa, obierana przez wszystkich członków tego związku na zasadzie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego bez różnicy płci.90

Zgłoszona rok później w Komisji Konstytucyjnej przez Izaaka Grünbauma w imieniu Związku Posłów Narodowości Żydowskiej propozycja autonomii żydowskiej zawarta została w pakiecie projektów artykułów mniejszościowych, spośród których proponowany artykuł 113 brzmiał:

Ziemie Rzeczpospolitej, zamieszkałe w przeważającej większości przez narodowości niepolskie, stanowić będą autonomiczne prowincje, [Podkr. E. K.] które otrzymają osobne przedstawicielstwo ustawodawcze, wybierane na podstawie wyborów powszechnych, bezpośrednich, równych, tajnych i stosunkowych. Osobne ustawy określą kompetencje tych ciał ustawodawczych oraz stosunek prowincji autonomicznych do Państwa.91

Na forum Sejmu w dniach 16-17 listopada 1920 roku, podczas dyskusji nad projektem artykułów mniejszościowych i propozycjami Izaaka Grünbauma, Mieczysław Niedziałkowski z PPS powiedział:

Jesteśmy gotowi przyznać szerokie prawa dla kulturalnego rozwoju każdej mniejszości, która zamieszkuje nasze Państwo. Ale od tego jest cała przepaść do tego stanowiska, które zajmuje w tej chwili w Polsce pewna część opinii żydowskiej np. stronnictwo syjonistyczne i pewna część robotniczych stronnictw żydowskich. Stanowczo, zupełnie kategorycznie i również z całym spokojem i z zupełnie czystym sumieniem socjalistycznym odrzucamy wszystkie te koncepcje, które chciałyby z Państwa Polskiego uczynić wspólną własność Polaków i Żydów.

 […] Jesteśmy gotowi przyznać wszelkie prawa dla rozwoju kulturalnego i politycznego poszczególnych odłamów mniejszości narodowościowych, rozsianych po całym Państwie Polskim, ale zachować musimy koniecznie zasadę ogólną, iż Państwo Polskie jest państwem tylko polskim [Podkr. E.K.]. 92

Oburzenie socjalistów podzielał reprezentujący polską prawicę poseł ks. Kazimierz Lutosławski, który uznał, że żydowskie żądania autonomii prowadzić musiałyby do tego:

…żeby terytorium [Polski – E.K.] było wspólną własnością kilku narodów i żeby organizm państwowy nie był wytworem życia narodu, ale żeby był tylko spółką z ograniczoną poręką, w której kilka narodów wspólnym wysiłkiem tworzy rząd dla zaspokojenia swoich materialnych interesów. […] [Proponowane rozwiązania – E.K.] sprowadzałyby do roli pariasów w tym kraju nie kogo innego tylko ludność polską. Bo jakże by to wyglądało? Obywatele narodowości żydowskiej, narodowości rusińskiej, narodowości niemieckiej dzieliliby z ludnością polską wszystkie prawa obywateli, zasiadaliby na równi z nią we wszystkich wielkich zbiorowiskach wspólnych, a obok tego mieliby odrębne ciała, w których by przygotowywali swoje solidarne stanowisko dla zbiorowego działania całego państwa. […] Gdybyśmy tą drogą poszli musielibyśmy reklamować dla nieszczęsnej ludności polskiej także prawo samorządu narodowego.93

Mimo iż polscy Żydzi, parafrazując słowa Joachima Lelewela wypowiedziane w 1832 roku, nie mieli zbyt wiele do powiedzenia o tym, co uczynili dla dobra ogółu, o ile się przyczynili do odbudowania ojczyzny, bo przez 123 lata niewoli – poza symbolicznymi wyjątkami szacowanymi na nie więcej niż 1-2% – nie okazali Polakom solidarności i nie włączyli się w walkę o odbudowę wspólnego państwa, pierwsi stanęli w szeregu tych, którzy usiłowali sięgnąć po płynące z niepodległości profity, z żądaniem współwłasności Państwa Polskiego włącznie. W ocenie pokolenia Polaków żyjących w dwudziestoleciu międzywojennym nie była to w żadnym wypadku postawa obywatelska; tak wobec odbudowanego Państwa Polskiego mogli zachować się tylko cudzoziemcy.

 

Ewa Kurek

POZA GRANICĄ SOLIDARNOŚCI

STOSUNKI POLSKO-ŻYDOWSKIE 1939-1945

/fragment/

__________________________________________________________________________________________________________

87 Wkraczając na teren zaboru rosyjskiego, już w czasie pierwszej wojny światowej Niemcy zapowiedzieli, że przyznają polskim Żydom prawa mniejszości narodowej. Doświadczenia zdobyte na terytorium Rosji posłużyły polskim Żydom do rozpoczęcia już we wrześniu 1918 roku (powrót Izaaka Grünbama z Rosji), a więc przed ogłoszeniem niepodległości Polski, realizacji planu budowy w Polsce żydowskiej autonomii. Patrz także: P. Wróbel, Przed odzyskaniem niepodległości w: „Najnowsze dzieje Żydów w Polsce”, red. J. Tomaszewski, Warszawa 1993, s. 122; J. Żyndul, Państwo w państwie? , Warszawa 2000, s. 85; „Hajnt”, nr 177, z dn. 4 października 1918, s. 3; Zasady naszego programu politycznego, Warszawa 1917; Organizacja Syjonistyczna w Królestwie Polskim w sprawie narodowego i politycznego uprawnienia Żydów, Warszawa 1918.

88 Materiały w sprawie żydowskiej w Polsce , red. I. Grünbaum, z. I, Warszawa 1919, s. 6-7; „Hajnt”, Nr 198, z dn. 27 października 1918, s. 3

89 Sprawozdania stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, pos. 37, 13 maja 1919, ł. 5-6.

90 Sprawozdania stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, pos. 37, 13 maja 1919, ł. 66.

91 Druki sejmowe: Sejm Ustawodawczy, druk Nr 1883.

92 Sprawozdania stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, pos. 185, 16 listopada 1920, ł. 37.

93 Sprawozdania stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, pos. 185, 16 listopada 1920, ł. 59.

O autorze: Redakcja