Mentalność kontemplacji

Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy medytacją a kontemplacją. Czcigodny Jan od Jezusa i Maryi ujmuje to następująco: Medytacja jest ruchem lub rozważaniem, kontemplacja natomiast, odpoczynkiem. Jak tylko intelekt poruszony zostaje przez rozum w poszukiwaniu prawdy, natychmiast ją znajduje i zatrzymuje się przy niej, a uspokoiwszy się, zaczyna przylegać do niej z podziwem, dając początek kontemplacji.Aby odkryć nową rzeczywistość, jej początek, należy posiąść mentalność kontemplacyjną, bez której ten obszar będzie jedynie niedostępną sferą, rzuconą na pastwę religijnych podejrzliwości. Dlatego najpierw przedstawimy szerokie spektrum kontemplacyjnego przedpola, byśmy mogli przybliżyć się do tajemnicy kontemplacji.

1. Odkrycie duchowego wymiaru

Historia osobistej drogi kontemplacji rozpoczyna się w sytuacji, gdy stajemy jako ślepcy przed Chrystusem. Spośród wielu sytuacji związanych z uzdrowieniem niewidzących wybierzmy tę najbardziej adekwatną, z Ewangelii św. Łukasza (18, 31-43). Oto czytamy, iż niewidomy siedział przy drodze, po której przechodził Chrystus. To istotne usytuowanie człowieka kontemplacji. Szukał zmiłowania: Jezusie, Synu Dawida, ulituj się nade mną! Jezus przystanął i kazał przyprowadzić go do siebie. Wołanie, które wydobywa się z głębi nieszczęścia człowieka, z głębi jego nędzy przywołuje, zatrzymuje niejako Pana. Następuje czas bezpośredniości: zbliżył się. W niej pada jedno z najbardziej oczekiwanych pytań, które chciałby usłyszeć człowiek od Boga: Co chcesz, abym ci uczynił? I rozbłyska jak błyskawica z dna zaślepienia kontemplacyjna modlitwa: Panie, żebym przejrzał.Ślepiec pragnie widzenia, którym mógłby zobaczyć samego Boga, który się zatrzymał. Prosi o światło, które umożliwia widzenie. To widzenie, które stwierdza sam Chrystus: widzenie wiary. Jezus mu odrzekł: Przejrzyj, twoja wiara cię uzdrowiła. Znaczenie wiary jest tu niezbywalne i zasadnicze dla całej kontemplacji, jest jej treścią, o ile sama kontemplacja jest formą poznania. Wiara jest oglądem całościowym i natychmiastowym: Natychmiast przejrzał i szedł za Nim, wielbiąc Boga. Św. Grzegorz Wielki zwraca uwagę przy omawianiu tego biblijnego zdarzenia na wewnętrzną logikę pomiędzy „widzeniem” a „pójściem”. Ten, kto nie trzyma się śladów Pana, nie dostrzega Go. Chrystus mówi: Pójdź za Mną, a dopuść umarłym grzebać umarłych swoich (Mt 8,22). Ta szeroka metafora „umarłych”, a raczej pogrzebanych we swoich doczesnych sprawach ogarnia tych, którzy nie chcą się dać zaprosić na ucztę.W rozwoju duchowym coraz intensywniejszej siły nabiera sposób patrzenia i interpretowania spraw w perspektywie duchowej. Bóg daje światłe oczy serca (Ef 1,17), by człowiek nauczył się z odnowionym spojrzeniem poruszać w religijnej przestrzeni. On mocą działającą w nas może uczynić nieskończenie więcej, niż …rozumiemy (Ef 3,20). Moc nowego spojrzenia przenika warstwy chmury nierozumienia i pozwala docierać do boskiego świata, opartego na żywej wierze. Autor listu do Hebrajczyków modli się: niech [Bóg] was uzdolni do wszelkiego dobra, byście czynili Jego wolę, sprawując w was, co miłe jest w oczach Jego (Hbr 13,21).Duchowy wymiar pojawia się w przestrzeni przemienionej wyobraźni. Wyobraźnia religijna posiada niezwykłe znaczenie w zakresie wyczucia bożych trendów, preferencji, czegoś co zwiemy Bożą drogą. Nasze wyobrażenia czasem zniekształcają jej prostotę. Weźmy na przykład proroka Samuela, który zachodzi do domu Jessego, by namaścić nowego króla po Saulu (1Sm 16,1-13). Samuel – stary, doświadczony prorok – a jednak był swoim światem wyobrażeń tak mocno uwarunkowany, iż na widok najbardziej okazałego syna – Eliaba, mówił sobie w duchu: Z pewnością przed Panem jest jego pomazaniec. Wyobraźnia Samuela była tak sugestywna, że zasłaniała mu rzeczywisty wybór Boga. W końcu musiał On interweniować: Nie zważaj ani na jego wygląd, ani na wysoki wzrost, gdyż nie wybrałem go. I tak z kolejnymi synami. Wyobraźnia Samuela się wyczerpała. Nie widział już innych możliwości. I oto pojawia się ktoś zupełnie jakby spoza wyobraźni, spoza świata, zupełnie nie odpowiadający historycznym i społecznym standardom, tak, że Pan musiał proroka przynaglać: Wstań i namaść go, to ten.Niestety nie doceniamy struktur ocen i szablonów, które tkwią i są, co gorsza, głęboko wrośnięte w nasze myślenie i poczucie duchowego realizmu. Bóg musi je zburzyć, wykorzenić. Dzieje się to w oczyszczeniu pamięci (św. Jan od Krzyża), gdy Bóg uwalnia ją i całą religijną świadomość z narosłych w przeszłości związków skojarzeniowych. Dopiero w takiej oczyszczonej świadomości wyobraźnia lotna i gibka może łączyć się z geniuszem boskich dzieł, wspomagać człowieka w uczestniczeniu zgodnie z planem wieków, jaki powziął [Bóg] w Chrystusie Jezusie, Panu naszym (Ef 3,11). Zgodność ta staje się przyleganiem, najpierw woli, potem całego odnowionego człowieka. I z wielką swobodą odczytuje ład Stwórcy – wspaniałą wielkość od wieków (Syr 44,2).

2. Skupienie

Do tajemnicy kontemplacji przynależy również skupienie. Ona zaczyna się od skupienia, wciągnięcia w bardziej głęboką przestrzeń. Skupienie pojawia się w dwóch wymiarach, najpierw jako zawężanie przestrzeni rozproszenia, następnie, jako pójście w głębię. Wielość spraw, wielość zadań tworzy rozproszony, osłabiony typ obecności. Człowiek niesiony przez życie doznaje bardzo głębokiego podzielenia, rozkawałkowania istnienia, rozwidlenia bytu. Rozproszenie jest zwiastunem czegoś złowieszczego – rozbicia, rozkładu. Czasami szybkość przemierzanych dróg, gwałtowność i nachalność wewnętrznego rozrywania bywa bolesna jak ćwiartowanie życia. Rozproszenie stanowi siłę odśrodkową, wysysającą na zewnątrz pokłady naszych istotnych treści.Rozproszony kroczy po szerokiej drodze, nie po tej, o której mówił Chrystus: Jakże ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia, a mało jest takich, którzy ją znajdują (Mt 7,14). Rozproszenie bez większego kłopotu zawsze znajduje i pociąga swą atrakcyjnością, ponieważ stwarza ułudę większych możliwości życia, złudzenie, że bierze je szerzej. Mylenie tych perspektyw skutecznie odciąga od drogi kontemplacji. Ale na szerokiej drodze, żyjąc pośród wielu ludzi i wielu sprawami, można się potłuc. W końcu człowiek staje się jak potłuczone naczynie – niepotrzebne Bogu (por. Jr 19,11). Oczywiście zawsze można podkreślić swe znaczenie, zadbać o powagę istnienia, czy epatować się prestiżem wykonywanych obowiązków, ale nie da się zatrzymać wyciekających wód łaski. Tacy podobni są do tłukących jaja żmijowe z księgi Izajasza: Tłuką jaja żmijowe i tkają pajęczyny; kto zjada te jaja, umiera, gdy je stłucze, wylęga się żmija (Iz 59,5). W roztłuczonym życiu dojrzewa gorzki jad.Skupienie posiada istotne znaczenie chrystusowe, odnalezione w Jego słowach: kto nie zbiera ze Mną, rozprasza (Mt 12,30). Nie chodzi więc o skupienie typu psychologicznego, koncentrowanie sił, jakiekolwiek zbieranie siebie, ale o skupienie chrystusowe. Kontemplatyk niejako skupia Chrystusa w sobie – Jego troskę, miłość i nadzieje. Każde inne skupienie, zwłaszcza skupienie na sobie, jest w istocie rozproszeniem.W rozproszeniu łaska doznaje rozszczepienia, człowiek rozmywa siebie, staje się bez twarzy. Pozbawiając się twarzy usuwa jednocześnie fundament do jakiegokolwiek spotkania. Nie można go spotkać w głębokim tego słowa znaczeniu. Żyje nieuchwytny, stale w ucieczce, pośród spraw nie do odłożenia na później. Rozproszenie wprowadza w upojenie zewnętrznym. W takim świecie budzi się nieuwaga. O ile istnienie skupione wiąże się z głębią duchowej uwagi, o tyle rozproszony nie może zdobyć się na jej utrzymanie. Rozproszenie jest zasadniczo niezdolnością utrzymania siebie, nie dozwala dostąpić siebie, wejść w głębie własnej tajemnicy. W rozproszeniu spuszczeniu podlegają cugle życia – nie można określić ani jego kierunku, ani świadomości pochodzenia. Wypełnia zajmowaną przestrzeń życia chaosem pragnień i dążeń. Człowiek żyjąc roz-proszony, prószy siebie – wietrzna istota.Skupienie w swym istotnym rysie jest zbieraniem, zbieraniem siebie. Człowiek na początku zbierając, scalając siebie, postępuje jak Apostołowie zbierający ułomki chleba, aż dopełniona została miara koszy (por. J 6,13). Skupienie gromadzi przy Chrystusie. Gromadzenie siebie, przezwyciężanie tego, co rozprasza, pozwala wpływać na szerokie wody modlitwy. Św. Teresa od Jezusa pisze:Nazywa się ten sposób modlitwą skupienia, dlatego że dusza skupia tu wszystkie władze swoje i wchodzi w siebie razem z Bogiem swoim i Boski Mistrz zaczyna ją nauczać i przysposa­biać do modlitwy odpocznienia prędzej, niż jakimkolwiek innym sposobem. W tym skupieniu bowiem dusza zostając sama z sobą, może łatwiej rozważać całą Mękę Pańską i przedstawiać sobie Syna jako obecnego, i ofiarować Go Ojcu, i bez utrudzenia myśli szukać Go na górze Kalwarii, w Ogrójcu i przy słupie biczowania (DD 28,4).Chrystus gromadzi, ponieważ to On pragnął zgromadzić dzieci Jerozolimy, jak ptak swoje pisklęta pod skrzydła (Łk 13,34). Żyć w skupieniu, znaczy odnaleźć siebie pod skrzydłami Pana. Bóg kontemplacji okrywa swymi piórami (Ps 91,4). Kontemplacja ma coś cherubicznego – naśladuje cheruby rozpościerające się nad miejscem Arki (2Krn 5,8). Duchowe skupienie w jedynym najważniejszym miejscu, gdzie obecność Boga jest najintensywniejsza kształtuje wrażliwość i myślenie. Podobne jest ono do wieczernika, gdzie Apostołowie z Maryją oczekiwali spełnienia obietnicy pocieszenia. Skupienie zakłada gniazda i składa swe pisklęta przy Twoich ołtarzach, Panie Zastępów (Ps 84,4). Grzegorz z Synaju, przedstawiciel nurtu hezychazmu, twierdzi:Zrozum, że nikt sam nie może opanować swego umysłu, jeżeli nie ogarnie go Duch Święty. Umysł jest bowiem nieposkromiony, nie dlatego jednak, że z natury znajduje się w ciągłym ruchu, ale ponieważ przez naszą niedbałość przyswoił sobie owo błądzenie i przyzwyczaił się do niego od początku. Przekraczając bowiem przykazania Tego, który nas odrodził, oddaliliśmy się od Boga i utraciliśmy jedność z Nim, a także możność doświadczenia Go w duchowym i umysłowym doznaniu. Umysł bowiem, po odejściu od Boga i oddzieleniu się od niego, wiedziony jest w różne strony niczym więzień. Nie może też zatrzymać się, chyba że przez poddanie się Bogu. Nie potrafi spocząć inaczej, jak tylko trwając przy Panu i jednocząc się z Nim w radości, a także modląc się do Niego nieustannie i wytrwale…Natomiast inny przedstawiciel tej samej szkoły, Hezychusz z Synaju, dodaje:Zachowywanie duszy w stanie wyciszenia, wolnej od wszelkiej myśli, wydaje się ludziom trudne. Rzeczywiście bowiem wymaga wiele pracy nad sobą. Ogarnąć to, co bezcielesne, w mieszkaniu ciała – stanowi trudne zadanie dla tych, którzy nie mają doświadczenia w wojnie. Także dla tych, którzy już je zdobyli prowadząc niematerialną walkę wewnętrzną. Ten jednak, kto dzięki ciągłej modlitwie ogarnął Pana Jezusa, nie utrudzi się idąc za Nim, jak mówi Prorok (Jr 17,16). Nie będzie pragnął sądu ludzkiego, olśniony pięknem, urokiem i słodyczą Jezusa.Aby nauczyć się drogi skupienia, należy wejść w tajemnicę pozostawienia i wybrania, a raczej nie tyle pozostawienia, co wybrania. Są takie dusze, które św. Faustyna nazywa serafickimi (Dz 1556), które są znaczone przez Boga stygmatem miłości, szczególnym wybraniem. Wybór dotyczy dziedziny kontemplacji, jej duchowej logiki i konsekwencji. Skupienie pogłębia się pod działaniem ducha rozeznającego: widzenia tego, co wybrać, a co zostawić, od czego się oddalić. Jeżeli kontemplacja ma formę duchowego wyrywania, to najmocniej w takim świetle można dostąpić wglądu, co pozostaje boską uprawą, a co chwastem jedynie. Skupiam się wokół jednej, jedynej rzeczy, która pociąga najmocniej – tajemnicy Boga, staję się zręcznym myśliwym, który potrafi wytropić Jego ślady. Skupienie znaczy – gromadzić się „wokół”, zbierać siebie „przy”, łączyć, wiązać, spajać, stapiać w jedno. Już tu drga intuicja zjednoczenia! Rozlega się wołanie bliskie Izajaszowi: Panie, imię Twoje i pamięć o Tobie to upragnienie duszy. Dusza moja pożąda Ciebie w nocy, duch mój – poszukuje Cię w mym wnętrzu (Iz 26,8-9). Szczególna sytuacja kontemplacji polega na tym, że człowiek czuje się niezasłużenie wybrany. Wybranie nie zależy od tego, kto go chce lub o nie się ubiega, ale od Boga, który okazuje miłosierdzie (Rz 9,16). Kontemplacyjny wymiar rzeczywistości wypełnia się pieśnią o Bożym miłosierdziu.Zdarza się, że wybranie przez Boga przyjmuje szczególny scenariusz chrystusowy, tzn. związane zostaje z zewnętrznym odrzuceniem. Kontemplatyk może być jak Chrystus żywym kamieniem, odrzuconym wprawdzie przez ludzi, ale u Boga wybranym i drogocennym (1P 2,4). W tę złożoność odrzucania i wybierania Stwórca wpisuje drogę kontemplacji. Zewnętrzne odrzucenie, niechęć, czy też zwykły brak zrozumienia, ułatwia w istocie uwolnienie się spod zależności i uwikłań międzyludzkich i pośród doznawanego cierpienia pozwala odnaleźć drogę pozostawienia – światło duchowej wolności dla Boga. To jedyna forma wolności, o której naprawdę należy mówić bez ograniczeń. Kontemplatyk w cieniu rozmodlenia słyszy słowa znajome: Oto mój Sługa, którego podtrzymuję. Wybrany mój, w którym mam upodobanie. Sprawiłem, że Duch mój na Nim spoczął (Iz 42,1). Ostatecznie skupienie jest formą spoczywania w Duchu.Ostatecznie skupienie można za mistykami nadreńskimi nazwać odrodzeniem, nowymi narodzinami. Bł. Henryk Suzo w ten sposób wyjaśnia duchowe narodziny człowieka:Przedwiecznym narodzeniem nazywam tę jedyną Moc, dzięki której wszystkie rzeczy i ich przyczyny istnieją i są przyczynami. Odrodzeniem natomiast, będącym udziałem samego tylko człowieka, nazywam powrót wszystkich rzeczy do źródła, do istnienia na jego sposób, w zapomnieniu o sobie samym. Kontemplacja jest drogą królewską, taką samą, jaką w biblijnej figurze chcieli przejść Izraelici: Chcemy przejść przez twoją ziemię. Nie wejdziemy na pola ani do winnic i nie będziemy pili wody ze studzien. Chcemy tylko skorzystać z drogi królewskiej, póki nie przekroczymy twych granic (Lb 21,22). Droga skupienia, skoncentrowania na dziele. Droga duchowego dojrzewania, która nie prowadzi poprzez codzienne sprawy winnic i pól, ale żyje jedną, królewską troską o Boże Królestwo. Kontemplacja pragnie prawdziwej ziemi obiecanej, stroni od miraży i uderza mocą pokory w blichtr wszelkich tandetnych substytutów.

3. Rzeczywistość daru

Mentalność kontemplatywna odsłania bardzo istotną – radykalnie przeważającą w rozumieniu rzeczywistości doczesnych i nadprzyrodzonych – świadomość daru. Wyrażona przez św. Teresę z Lisieux prawda – wszystko jest łaską – zaczyna nabierać coraz głębszego sensu.Człowiek kontemplatywny realność, w której żyje, odkrywa w zupełnie innym świetle. Wiąże się to ze zmierzchem szukania. Wypełnia się miarę słów: Proście, a będzie wam dane; szukajcie, a znajdziecie; kołaczcie, a otworzą wam (Mt 7,7). Oto otwierają się drzwi spełnienia, objawia się znalezione. Siła tego odkrycia jest tak przemożna, że z oszołomieniem, i wstydem, i gniewem przywołać można znane słowa św. Augustyna o szukanie na zewnątrz i znalezieniu Boga wewnątrz. Oczywiście poprzedza to czasem długie żmudne szukanie, jak w przypadku Ozjasza: szukał on Pana, a jak długo szukał Pana, Bóg mu szczęścił (2Krn 26,9). Na ten sam rodzaj rozumienia wskazuje św. Teresa z Avila w Drodze doskonałości (28,2): On blisko jest, usłyszy cię bez głosu, nie potrzeba ci skrzydeł, aby latać i szukać go, wystarczy udać się na samotność i patrzeć, i oglądać Go obecnego we własnym wnętrzu, nie oddalając się od Gościa tak drogiego… cieszyć się Nim. Człowiek odnajdując w ten sposób Boga, odnajduje jednocześnie siebie. Odnajduje jeszcze coś zasadniczego – boski scenariusz dziejów. Coraz bardziej zaczyna bowiem królować przekonanie odkryte przez Koheleta: Poznałem, że wszystko, co czyni Bóg, na wieki będzie trwało: do tego nic dodać nie można ani od tego coś odjąć (Koh 3,14). Coraz bardziej objawia się swoiste przekonanie – siostra ufności: Przecież to Pan kieruje krokami człowieka, jakżeby człowiek pojął własną drogę? (Prz 20,24).Dar odwołuje się do tajemnicy znalezienia, ponieważ dar jest rzeczywistością zastaną. Znalezione zostaje coraz więcej, a nawet – znalezione zostaje wszystko. Wplata się tu ewangeliczny motyw przygotowanej uczty (Łk 14,16-23). Nadszedł czas, że wypowiedziano słowa: już wszystko jest gotowe. Uświadomienie sobie, iż wszystko już jest, że wszystko już dokonało się, oznacza, że doczesna rzeczywistość stała się dla nas boskim nawoływaniem.Owo wołanie rozbrzmiewa od wieków pośród tajemniczego planu. Wszystko jest przygotowane, należy to odkryć i dać się zaprosić. Kontemplacja jest zaproszeniem ze strony Boga do rzeczy danych od początku. Od założenia świata bowiem zapisane są imiona w księdze życia zabitego Baranka (Ap 13,8) i od założenia świata przygotowane jest królestwo (por. Mt 25,34). Tak się dzieje ponieważ dzieła były dokonane od stworzenia świata (Hbr 4,3) – dzieło świętości. Wchodzący w kontemplację, aby mógł sprostać drodze, winien żywić jedno niegasnące, proste, szczere pragnienie: żyć świętością Boga, być świętym. Jest to wewnętrzna konsekwencja. Kontemplowanie, widzenie w jasności przyszłego wieku przynależy jedynie do świętych. Bóg zastrzega tylko dla nich szczęście nie do określenia, szczęście uczestniczenia w pełni Jego chwały. Tę zarezerwowaną granicę kontemplatyk chce przekroczyć świętą niecierpliwością, która zdziera welon stworzenia. Bóg, który w swej delikatności krople wody podnosi (Job 36,27), nie wzbrania spełnienia tak szalonej miłości.Ponieważ kontemplacja jest darem, jest ofiarowana człowiekowi jako poznanie odwieczne, razem z człowiekiem zatrzymuje się w uprzywilejowanym miejscu: u początku rzeczy. Kontemplacja zmierza do początku. Albowiem tych, których od wieków poznał, tych też przeznaczył na to, by się stali na wzór obrazu Jego Syna (Rz 8,29). W światłach kontemplacji człowiek widzi, że został poznany od wieków, tym też poznaniem w mocy Ducha Świętego się napełnia. Pośród niego czuwa, bo zatrzymano niebo, gdyż niebo musi zatrzymać aż do czasu odnowienia wszystkich rzeczy (Dz 3,21). Przemijalność zostaje dziwnie powstrzymana, światło nowej kondycji duchowej wprowadza w życie wieczności. W tym stanie kontemplatykom nie potrzeba światła lampy i światła słońca, bo Pan Bóg będzie świecił nad nimi i będą królować na wieki wieków (Ap 22,5). Kontemplacja odsłania wymiar królowania. Bardzo symptomatyczne jest to powiązanie światła i królowania, gdyż w kontekście oczyszczenia mogą być zachwiane proporcje.Kontemplatyk odkrywa jeszcze coś bardziej zadziwiającego – odkrywa siebie jako dzieło Boga i dar Boga. Najwyższej mocy doznają słowa: Jesteśmy bowiem Jego dziełem (Ef 2,11) oraz: Każde dobro, jakie otrzymujemy, i wszelki dar doskonały zstępują z góry, od Ojca świateł, u którego nie ma przemiany ani cienia zmienności (Jk 1,17). Każdy otrzymuje własny dar od Boga (1Kor 7,7), a Bóg daje wszystkim chętnie (Jk 1,5). Wszystko zaś sprawia jeden i ten sam Duch, udzielając każdemu tak, jak chce (1Kor 12,11). Kontemplacja to najbardziej własny dar Pana.W tym kontekście kontemplacja wprowadza konsekwentnie na drogę daru, człowiek siebie traci, rozdaje, nie potrafi siebie powstrzymać, spalając się dla Dobra Najwyższego, dla dobra bliźniego. Ofiara tego typu jest wewnętrzną logiką kontemplacji. Wiara odkrywa Boga jako dar i w Nim chce odnaleźć wszystko: w Bogu pragnę odnajdywać wszystkich, których kocham.

4. Ukrycie modlitewne

Głębia duchowa żywi się Boskimi słowami: Ty zaś, gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi i módl się do Ojca twego, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie (Mt 6,6). Kontemplacja jest ze wszech miar wchodzeniem, zamykaniem, ukryciem, widzeniem, oddawaniem. Jest wchodzeniem w człowieczą głębię, w serce cherubiczne, płonące ogniem Ducha Pocieszenia. Tym samym człowiek zmierza w dziedzinę Boga, Boskiego tronu, na którym zasiada Król duszy. Wchodzi zarazem w głębiny samego Boga – w Najświętszą Głębokość, Szerokość, Długość i Wysokość. Kontemplacja uświadamia, że należy ogarnąć duchem (Ef 3,18) ten nieskończony wymiar Boskiego Jestem.Kontemplacja jest zamykaniem oczu duszy na naturalne światła, na napastliwość i natrętność doczesności, na jej rozkrzyczaną oczywistość. Drzwi człowieczego wnętrza zostają zamknięte! Drzwi te są ogniem palone (Ne 1,3), ogniem prób i duchowych doświadczeń, ogniem demonicznej zawiści Niegodziwca. Dlatego Bóg stawia anioła, który strzeże bram człowieczych, aby nie stały się Bramą Śmietników (Ne 3,13), by ojciec kłamstwa już nie pustoszył. Nieprzyjaciel bram pragnąłby powtarzać z demoniczną radością jak Ammonita Tobiasz: Cokolwiek oni zbudują, to i tak, skoro wskoczy szakal, rozwali ich mur kamienny (Ne 3,35).Współdziałając z Bogiem człowiek nabiera odwagi do budowania, jak starotestamentalny odnowiciel: Nabrawszy odwagi, naprawił wszystkie zburzone mury, wzniósł na nich wieże, a na zewnątrz drugi mur (2Krn 32,5). Aniołowie, doskonali architekci Boskich dzieł wołają w światy bezcielesne: Przypatrzcie się jego murom, oglądajcie jego warownie, by opowiedzieć przyszłym pokoleniom (Ps 48,14). Po dokonaniu dzieła mieszkańcy nieba i ziemi świętują wspólnie: Byli nam murem ochronnym tak w nocy, jak i w dzień przez cały czas wspólnego pobytu (1Sm 25,16). Na murach skupienia rozrasta się hizop uświęcenia (1Krl 5,13).Zamykanie drzwi jest modlitewną paschą, przejściem do innego świata, domykaniem wielkości. Na progu zamykanych drzwi objawia się początek i koniec, a raczej meandry życia i umierania. Zamykane w ukryciu duszy otwiera przestrzenie nieba: Oto drzwi otwarte w niebie (Ap 4,1); drzwi, przy których staje Pan i kołacze: jeśli kto posłyszy mój głos i drzwi otworzy, wejdę do niego i będę z nim wieczerzał, a on ze Mną (Ap 3,20). I tak w wierności zamykania kontemplatyk doznaje łaski otwarcia. Pośród rozmodlonych płonących kadzideł rozlega się wołanie proroków modlitwy: Idź, mój ludu, wejdź do swoich komnat i zamknij drzwi za sobą! Skryj się na małą chwilę (Iz 26,20). A od głosu tego, który wołał, zadrgały futryny (Iz 6,4). Drży wszystko to, co pragnęłoby się wedrzeć do domu rozmodlonych, by pustoszyć. Drżą aniołowie niszczenia. Oby jak najczęściej słychać było trzaskanie wewnętrznych drzwi, w uroczystość objawiania słów tajemnych, drzwi, przy których zasiada mądrość (Mdr 6,14). Św. Faustyna wyznaje:Mam tak wielkie pragnienie ukrycia się; chciałabym tak żyć, jakoby mnie wcale nie było; dziwny czuję pociąg wewnętrzny do ukrycia tak głębokiego, aby mnie znało tylko Serce Jezusa. Pragnę być cichutkim mieszkankiem dla Jezusa, by mógł w nim wypocząć… Ukrycie daje mi możność do ustawicznego obcowania wyłącznie z Umiłowanym moim (Dz 1021)Owo tajemnicze zamykanie bram serca nie jest niczym innym, jak drogą skupienia. We wnętrzu istnieje niestety mechanizm przeciwny skupieniu, syndrom niedomkniętych drzwi. Niedomykanie stanowi szarą sferę niedomówień, niejasności, mętnej tolerancji, gdzie dojrzewa upadek w grzech. Na imię jej korzeń niegodziwości, nieprawości. To królestwo starego, cielesnego człowieka. Absolutnie nie znosi on duchowych wysiłków czy zabiegów. Żyje rozkładem. Niedomykanie drzwi serca nie pozwala, by człowiek duchowo tężał, by wzmacniał się, wznosił. Jest ono rozprężaniem sił, wypływem wód, żałosną miałkością istnienia.Ale kiedy światło Boga rozświetli wewnętrzne przestrzenie ducha, zamykający śpiewał będzie: Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje bramy chwałą (Iz 50,18). Zamknięte drzwi to świętość januaryczna, janua caeli – zamykanie w dziewiczym łonie nieba. Ukrycie wprowadza nas w świat mistyki, mysticos znaczy ukryty. Św. Faustyna modli się:Miłości moja, króluj w najtajniejszych tajniach serca mojego, tam gdzie się poczynają najtajniejsze myśli moje, gdzie tylko Ty sam masz wstęp, w tym najgłębszym sanktuarium, gdzie myśl ludzka sięgnąć nie jest zdolna. Ty sam przebywaj, a wszystko, co na zewnątrz czynię, niech pochodzi od Ciebie (Dz 1721).Ukrycie, o którym mowa, to nie tylko pouczenie Chrystusa dla szukających głębi modlitwy. Jest ono jednym z najbardziej niedocenianych boskich przymiotów. Izajasz wołał z wielkim przejęciem: Prawdziwie Tyś Bogiem ukrytym, Boże Izraela, Zbawco (Iz 45,15). Bóg ukryty rozmiłował się w ukrytej prawdzie i z niej uczynił drogę mądrości (por. Ps 51,8). Temu, który to odkrył i zwyciężył daje manny ukrytej (Ap 2,17). Ukrycie jest zarazem tajemnicą współuczestniczenia w Chrystusie: Umarliście bowiem i wasze życie jest ukryte z Chrystusem w Bogu (Kol 3,3). O przedziwna i niezgłębiona tajemnico ukrycia. Ukrywając się człowiek dostępuje obcowania z Bogiem ukrytym i bogactwem ukrycia: W Nim wszystkie skarby mądrości i wiedzy są ukryte (Kol 2,3). Serce dziewicze zamknięciem słyszy w końcu głos boskiego herolda: Bramy, podnieście swe szczyty i unieście się, prastare podwoje, aby mógł wkroczyć Król chwały (Ps 24,7).Kontemplacja jest Bogiem, który pieczętuje człowieka podobieństwem. Bóg niewyjawiony, ukryty, jednocześnie ukrywa człowieka. Proces kontemplacyjnego upodobnienia dokonuje się w Bogu ukrytym. Przyodziewa człowieka welonem ukrycia. Owo duchowe ukrycie staje się konieczne, gdy pragnie się przebywać z Bogiem ukrytym. Jak zapewnia nas Pismo: Rzeczy ukryte należą do Pana, Boga naszego, a rzeczy objawione – do nas (Pwt 29,28). Bóg według uznania dopuszcza to swych tajemnic: Wam dana jest tajemnica królestwa Bożego, dla tych zaś, którzy są poza wami, wszystko dzieje się w przypowieściach, aby patrzyli oczami, a nie widzieli, słuchali uszami, a nie rozumieli, żeby się nie nawrócili i nie była im wydana /tajemnica/ (Mk 4,11-12). W kontemplacji w sposób szczególny człowiek zostaje dopuszczony do tajemnic Stwórcy i tajemnic Odkupiciela, tymi tajemnicami się karmi. Do głębi Bożej tajemnicy, do głębi Boskiej mądrości wiedzie droga przez gąszcz trudnego oczyszczenia, podobnego do cierpienia czyśćca. Św. Faustyna zwierza się w swym Dzienniczku: Daje mi Pan poznać przez wewnętrzne światło, daje poznać wielkość i świętość swoją – i jak łaskawie się zniża do mnie; daje mi poznać wyłącznie swą miłość ku mnie, jak jest Panem absolutnie wszystkiego, i daje mi poznać, że się udziela duszy, zawieszając wszelkie prawa natury (Dz 1019) W kontemplacji człowiek poznaje wielkość Boga, Jego drogę do człowieka w tajemnicy dzieła zbawczego, sposób udzielania się człowiekowi, absolutną władzę nad stworzeniem.

5. Aktywność wewnętrzna

Stosunek kontemplacji i działania posiada trzy fazy. Pierwsza to kryzys zaangażowania zewnętrznego, które porządkuje aktywność człowieka, druga to odkrycie znaczenia działania duchowego, wreszcie trzecia wiąże się z harmonią pomiędzy działaniem a kontemplacją. Autorzy chętnie podejmują ten temat, ogniskując się na komplementarnym symbolu Marii i Marty czy też szukając harmonii pomiędzy nimi.W horyzoncie kontemplacji dojrzewa mniej lub bardziej gwałtownie (kryzysowo) stosunek do działania. Człowiek nie tyle zważa na wpisanie swoich dzieł w przestrzeń woli Boga, do czego zewsząd płyną uzasadnione zachęty, ile dociera do jego religijnej świadomości znikomość człowieczego dzieła w ogóle. Rozświetlający się nowy wymiar uwypukla czas znikomych dni (Hbr 12,10) i człowiek żyje przypominaniem Bogu, jak znikomymi stworzył wszystkich ludzi (por. Ps 89,48). Schodzi z piedestału zadufania w siebie. Zaangażowanie w zewnętrzny świat, dynamizm pracy, organizacji, przemieniania materii, zostaje niejako wzięty w nawias, w pewnym sensie zakwestionowany. W całej dramatycznej nagości staje prawda duchowego porządku: Jeżeli Pan domu nie zbuduje, na próżno się trudzą ci, którzy go wznoszą (Ps 127,1).Pojawia się nieodparta potrzeba wysiłku wewnętrznego, poddawania pod dominację ducha materii ciała, które do czego innego dąży niż duch (Ga 5,17). Przełamywanie wewnętrznego rozziewu pomiędzy skłonnościami ducha i ciała jest etapem, pełnego i konsekwentnie ufnego powierzania się Bogu. Orant zdaje sobie sprawę, że mimo świętych pragnień jest cielesny, zaprzedany w niewolę grzechu (Rz 7,14) i szuka głębszej wolności – wolności Boskiej. Swą wewnętrzną i zewnętrzną miłością człowiek pragnie zagwarantować pierwszeństwo Bogu. Czasami pojawia się zbyt mocne przywiązanie do dzieł, do tworzenia, do poddawania sobie ziemi, by Bóg mógł wkroczyć z tajemnicą kontemplacji. Orant szuka wewnętrznego, duchowego spełnienia: Wyciągam ręce do Ciebie; moja dusza pragnie Ciebie jak zeschła ziemia (Ps 143,6). Działanie takie jest po części umieraniem z pragnienia. Wyciągnięte ręce, symbol pracy człowieka, nie chwytają już zewnętrznych spraw – coraz silniejsze obejmują one teraz wewnętrzne, boskie dzieło zbawienia.Wycofywanie się kontemplatyków z życia publicznego, społecznego, działalności apostolskiej Kościoła może wzbudzać protesty i zastrzeżenia, ale staje on wobec problemu zasadniczego: Najwyższy nie mieszka w dziełach rąk ludzkich (Dz 7,48), jak nie mieszkał w burzy, trzęsieniu ziemi i wichurze za czasów Eliasza na górze Karmel. Wspaniałość Jego podobna do światła, promienie z rąk Mu tryskają, w nich to ukryta moc Jego (Ha 3,4). Moc Boga gwarantuje, że dzieła Jego są silniejsze od ludzkiej historii. Jedyne, co pozostaje po takim odkryciu: wpisać się, wpleść zupełnie, utożsamić z dziełami Boga. Orant woła: wspieraj pracę rąk naszych, wspieraj dzieło rąk naszych! (Ps 90,17). Jest to przepiękny fragment łaski mówiący o współpracy z dziełem zbawczym, daleki od kwietyzmu czy pelagianizmu. Orant zanurza z powagą w mirrę rękę, jak Oblubienica: Wstałam, aby otworzyć miłemu memu, a z rąk mych kapała mirra, z palców mych mirra drogocenna – na uchwyt zasuwy (Pnp 5,5). Wobec takiej postawy Bóg sam kładzie dłoń na człowieka: do stóp Jego upadłem jak martwy, a On położył na mnie prawą rękę, mówiąc: Przestań się lękać! Jam jest Pierwszy i Ostatni (Ap 1,17).Przedpola kontemplacji Bóg rozjaśnia jeszcze jednym światłem. Wspomaga dramatyczne przeżycie kontekstu tego świata: To bowiem, co za wielkie uchodzi między ludźmi, obrzydliwością jest w oczach Bożych (Łk 16,15). Bóg z całą siłą wpisuje swoje preferencje w każdą próbę oceny. To, co obrzydliwe w oczach Bożych staje się zaczynem odrywania od tego, co przyziemne – najbardziej istotnego procesu w szerokiej fali nadprzyrodzonego bytowania. Dążcie do tego, co w górze, nie do tego, co na ziemi (Kol 3,2), gdyż taka jest logika kontemplacji.Na zewnątrz tego typu działanie Boga pociąga za sobą odkrycie milczenia i samotności, jako najbardziej uprzywilejowanego boskiego środowiska. Słowem, Bóg wyprowadza na pustynię. Ciężar gatunkowy przemieszcza się w stronę wnętrza. Człowiek zaczyna podejmować dzieło wewnętrzne, staje się wykonawcą dzieła (Jk 1,25). Z całą powagą należy przytoczyć słowa św. Jana od Krzyża:Niech się zastanowią ci, których pożera gorączka działalności i którzy myślą świat wypełnić swym przepowiadaniem i dziełami zewnętrznymi, że o wiele więcej pożytku przynieśliby Kościołowi i o wiele milsi byliby Bogu, nie mówiąc już o dobrym przykładzie, jaki by dali, gdyby połowę tego czasu poświęcili na modlitwę i przestawanie z Bogiem, chociażby nie doszli do tak wysokiego stanu jak dusza, o której mówimy. W takim przestawaniu z Bogiem o wiele skuteczniej i z mniejszym trudem dokonaliby dobra jednym czynem niż tysiącem, a to dla zasługi modlitwy i energii duchowej w niej zdobytej. Inaczej bowiem wszystko jest jak uderzanie młota czasem z małym albo żadnym skutkiem, a czasem nawet ze szkodą (PD 29,3).Oczywiście dzieło wewnętrzne nie oznacza zwolnienia kroku czy ucieczki od doczesności. Kontemplatyk przypomina biblijnego kowala: Tak kowal siedzący blisko kowadła, pilnie zastanawia się nad pracą z żelaza, wyziewy ognia niszczą jego ciało, a on walczy z żarem pieca – huk młota przytępia jego słuch, a oczy jego są zwrócone tylko na wzorzec przedmiotu; serce swe przykłada do wykończenia robót, a po nocach nie śpi, by dzieło doskonale przyozdobić (Syr 38,28). Kontemplacja jest sztuką doskonałego przyozdobienia, pasją piękna. Nie można tolerować żadnej formy ukrytego duchowego rozleniwienia. Człowieka wypełnia nowy rodzaj piękności, nowy sens duchowy. Zasiada do uczty z tymi, którzy pili ten sam duchowy napój. Pili zaś z towarzyszącej im duchowej skały, a ta skała – to był Chrystus (1Kor 10,4).W duchowej aktywności człowiek razem z Bogiem rozpoczyna budowę wieży, duchowej budowli. Wieża wyrasta prosto w niebo i wnosi ze sobą bezpieczeństwo. Staje na górze świata, jak wieże Jeruzalem. Zapisano w Ewangelii Mateusza boskie budowanie: Oto gospodarz założył winnicę. Otoczył ją murem, wykopał w niej tłocznię, zbudował wieżę (Mt 21,33). Winnica zamknięta – otoczona murem skupienia i z tłocznią dającą wino – krew próby. Wieża taka określa dostojność i duchową wysmukłość Oblubienicy, która zajmuje się rzeczami wzniosłymi – tymi w górze. Górne Jeruzalem cieszy się wolnością i ono jest naszą matką (Ga 4,26) – dochodzi pieśń z wysokości wieży kontemplacji.Znakomitym komentarzem do dojrzewania w kierunku działania wewnętrznego stanowi struktura dzieła O wielkości duszy św. Augustyna. Znajdujemy tam coraz wyższe formy ludzkiego działania, wzbudzanego pięknem. Pierwsza wegetatywna – ożywianie ciała (animatio), działanie piękne z ciała (de corpore) ze względu na coś innego (pulchre de alio). Druga zmysłowa (sensus) – piękne działanie poprzez ciało (per corpus), wynikające z piękna napotykanego (pulchre per aliud). Trzecia – działanie rodzące sztukę, działanie wokół czegoś innego (pulchre circa aliud). Czwarta – działanie moralne, rodzące cnotę – działanie wobec siebie samego (ad seipsam), wobec pięknego (pulchre ad pulchrum). Piąta – ukojenie (tranquillitas) – działanie duszy w sobie samej (in se ipsa), działanie piękne w pięknym (pulchre in pulchro). Tu dusza odkrywa miarę swej wielkości i wielkość Boga. Szósta, działanie wstępujące w Boga (pulchro ad pulchritudinem). Oko ducha zostaje uzdrowione i bezpośrednio kieruje się do tego, co godne widzenia, tzn. Boga. Siódma – kontemplacja, działanie u Boga (apud Deum), działanie piękne w Piękności (pulchre apud pulchritudinem). Dusza na ostatnim stopniu tonie w absolutnym Pięknie i pragnie coraz bardziej śmierci, która oddziela ją pełni prawdy. Widzimy jasno, iż ludzka aktywność rozwijając się, przechodzi od rzeczy zewnętrznych i zmysłowych do wewnętrznych i duchowych.Dla Ojców Kościoła było czymś oczywistym, że życie kontemplatywne jest spełnieniem duchowych aspiracji człowieka. Przytoczmy zdanie św. Grzegorza Wielkiego: Życie kontemplatywne posiada zasługi większe niż aktywne, trudniące się dziełami doczesnymi. Ono już przeczuwa smak duchowy odpoczynku, który ma nadejść. Co więcej, Edyta Stein twierdzi, że osiągnięcie najwyższych stanów duchowych nie dopuszcza dzieł czy praktyk zewnętrznych, które by w najmniejszym, stopniu przeszkodziły życiu miłości w Bogu, takich nawet, które większej Jego chwale.

6. Adoracyjny styl życia

Kontemplacja jest rodzajem zapatrzenia, ale zapatrzenia mądrościowego, wynikającego z miłości. Znaczy człowieka adoracyjnym stylem bycia. Kontemplacja gromadzi wszystkich, pragnących nie tylko podziwiać zewnętrzną fasadę stworzonych zasłon, nie tylko dotrzeć do pierwotnego znaczenia formy, ale – pragnących przenikania natury rzeczy. Tu objawia się kontemplacyjna niemożność odrywania oczu. Wprowadza nas razem z Chrystusem w święte mury synagogi, gdzie oczy wszystkich… były w Nim utkwione (Łk 4,20). Utkwiony wzrok, utkwiony człowiek, głębia symboliki kontemplacyjnej bierności.Adoracja jest zewnętrzna i wewnętrzna. Zewnętrzna może dotyczyć Eucharystii czy Słowa, ale nas zasadniczo interesuje ta wewnętrzna. Polega ona na adorowaniu tajemnicy Boga obecnego w człowieku. To duchowe dzieło jest absolutnie proste i nie wymaga żadnych predyspozycji do głębszej modlitwy, daje przy tym niezwykłą pogodę ducha i silną więź z Bogiem. Jednocześnie jest ono zabójcze dla wrogów ducha i wzrastania, zwłaszcza szatana. Jest ono wybitnie wewnętrzne, nie potrzebuje żadnych zewnętrznych, specjalnych form. Przemienia samą istotę człowieka, czyniąc go istnieniem rozmiłowanym w Bogu. Jest to sekret największych świętych. Polega on na splocie Bożej i naszej obecności, gdzie życie człowieka wplecione zostaje w życie Boskie. Nie wymaga ono żadnego przygotowania, a siła jego potrafi kształtować serce. Pomaga sercu trwać wiernie przy Bogu, woła o Jego obecność.Dzieło to polega na wytrwałym pukaniu do serca Boga. Brat Wawrzyniec od Zmartwychwstania, francuski karmelita bosy, napisał do swej duchowej przyjaciółki: Pukaj do drzwi, nie ustawaj, trwaj w pukaniu; a ja odpowiadam, że otworzy On w swoim czasie, jeśli się nie zniechęcisz, da od razu to, co zatrzymywał przez kilka lat (List 15). Pukanie to sięga głęboko w logikę słów Chrystusa: kołaczcie, a otworzą wam (Łk 11,9). Drogą adoracji jest kołatanie. Kołaczący staje u wrót nieba, u wrót świętej historii i pragnie wpisać w nią swoje życie. Tu okazuje się mądrość Bożych gwałtowników. U wrót nieba można stać się w istocie człowiekiem duchowym, człowiekiem nowym, zbudowanym z boskiego otwarcia serca. Tajemnicę tę znają tylko ci, którym otworzono. Nie ma jednak łatwiejszego i lepszego środka, by spełnić w sobie Boskie dzieło. Otwierają się oczy i uszy, a nowa miara wszystkiego ogarnia wszystko w boskim spojrzeniu wiary. Kołatanie wyraża tęsknotę serca, miłość, która ożywia i rozkwita coraz bardziej. Wspomniany brat Wawrzyniec radzi: Proszę Go więc miłować, proszę nie szukać innej ulgi, niż u Niego (List 14). Ulga wpisana jest w ból, ten sam, który kazał św. Pawłowi wołać: Nieszczęsny ja człowiek! Któż mnie wyzwoli z ciała, [co wiedzie ku] tej śmierci? Dzięki niech będą Bogu przez Jezusa Chrystusa, Pana naszego! (Rz 7,24). Adoracja przemienia cierpienie w dziękczynienie, zwłaszcza tym, którzy dotkliwie znoszą trud życia, trud bycia człowiekiem; tym, którzy nie znajdują rozwiązań, są zagubieni w duchowym życiu.Adoracja jest czystą formą pobożności, jest najbardziej wolna od formy, najbardziej bezkształtna, gdyż jest tak żywa i nieskrępowana. W niej człowiek świętuje religijną wolność i wypełnia religijną świadomość boską uwagą. Dzięki niej orant staje się jak myśliwy, który wypatruje Pana i znajduje Go, zręcznie tropiąc Jego ślady jak Oblubienica z Pieśni nad pieśniami. I w dziele tym umyka się zasadzkom innego myśliwego, który jak lew ryczący krąży szukając kogo pożreć (1P 5,8). W nim ufa się Bogu, że On sam wyzwoli nas z sideł myśliwego (Ps 91,3).Adoracja wiedzie drogą miłosnej uwagi, to miłosne zwrócenie się ku Bogu, w sensie zaś konkretnym – to krótkie, szybkie, w biegu codziennego życia rzucanie Bogu jak kwiatów, małych wewnętrznych aktów uwielbienia. To praktyka nieznaczna, dokonywana jakby ukradkiem, polegająca na niezauważalnym przez nikogo przerywaniu swej pracy, biegu myśli i niemal przelotnym wewnętrznym uśmiechem darowanym Bogu. Powtarzanie w ciągu dnia wewnętrznego uwielbienia, okraszanie prac, myśli, pragnień tą tajemniczą umiejętnością świętych, wkłada w rękę naszą miecz, którym zwyciężamy. Pogłębia się fundamentalne pragnienie: Do Ciebie wznoszę me oczy, który mieszkasz w niebie (Ps 123,1).Zwieńczeniem tej drogi jest przedziwne umieszczenie w Bogu. Wydobywając się z trosk, należy całego ducha podnieść i umieścić w Bogu. Trwałe umieszczenie w Bogu oznacza zamieszkanie.Bóg od początku pragnął zamieszkać wśród ludzi, zamieszkać u człowieka. Pragnął nie tylko świątyń, ale nade wszystko, by serce ludzkie było dla Niego schronieniem. Razem z Synem chce w nim przebywać (por. J 14,23). Wewnętrzna adoracja zmierza ku Bogu zaczepiając się o to Boskie pragnienie zamieszkania, by stanowić mieszkanie Boga (Ef 2,22). Przyobleka przybytek Boga z ludźmi. Człowiek adorujący staje się radością apokaliptycznych aniołów wieszczących od tronu Boga: Oto przybytek Boga z ludźmi: i zamieszka wraz z nimi, i będą oni jego ludem, a On będzie Bogiem z nimi (Ap 21,3). Aniołowie Boga mogą wołać radośnie, gdyż odnowione zostaje stworzenie – ich liczba. Liczba zastąpionych, tych, którzy nie zachowali swojej godności, ale opuścili własne mieszkanie, spętanych wiekuistymi więzami (Jud 6). Adoracyjne trwanie jest rzeczywistym budowaniem Bożego domu, nowego nieba i nowej ziemi, w których będzie mieszkała sprawiedliwość (2P 3,13). Tam, pełni uwielbienia szczęśliwi, którzy mieszkają w domu Twoim, Panie, nieustannie Cię wychwalają (Ps 84,5).Co więcej, jest strzeżeniem dobrego depozytu Ducha Świętego (por. 2Tm 1,14). Dobry depozyt łaski może się rozwijać i pogłębiać przede wszystkim dlatego, że człowiek sprzeciwia się innej formie zamieszkania, gwałtownej, napierającej i zniewalającej – podbijającego w niewolę grzechu, który w nas mieszka (por. Rz 7,23). Przeciwstawia się, by grzech nie mieszkał u niego. Grzech może męczyć duszę, jak sprawiedliwego Lota, który go widział i o nim słyszał, do czasu aż ukończył arkę (2P 2,8). Wewnętrzna adoracja stanowi dla mieszkańców cienistej krainy śmierci (Mt 4,16), rodzaj duchowej arki, dzięki której człowiek odpływa w głębię Boga.Wewnątrz adoracji dokonuje się misterium pokory, misterium duchowego ożywienia. Człowiek powierza się Bogu, który zamieszkuje miejsca wzniesione i święte, lecz jest z człowiekiem skruszonym i pokornym, aby ożywić ducha pokornych i tchnąć życie w serca skruszone (Iz 57,15). Wtedy to miłosierdzie… w miejsce grzechów zamieszka u ciebie (Syr 3,14). Słowa miłosierne, wypełniające cały horyzont skruchy Bożą dobrocią. Krocząc w pokorze odnajdujemy prawdę budowania – dom nie ręką uczyniony, lecz wiecznie trwały w niebie (2Kor 5,1). Ponieważ jest to adoracja w wierze, sytuuje człowieka w przedziwnym miejscu, które zamieszkiwane jest przez światłość niedostępną (1Tm 6,16). Dusza żyje tęsknotą niewyczerpaną. Niewyczerpany jest również wołający Oblubieniec: O ty, która mieszkasz w ogrodach (Pnp 8,13), przyjdź do Mnie, gdyż pragnę ciebie!Kontemplatyk wnosi w swe życie przekonanie o sile modlitwy. Jego modlitwa staje się podstawowym wysiłkiem, a nawet lokomotywą historii. Biblia zawiera wydarzenie, które pozwala nam w sposób bardzo jasny zrozumieć sens wewnętrznej aktywności. Przytoczmy ten fragment:Mojżesz powiedział wtedy do Jozuego: Wybierz sobie mężów i wyruszysz z nimi na walkę z Amalekitami. Ja jutro stanę na szczycie góry z laską Boga w ręku. Jozue spełnił polecenie Mojżesza i wyruszył do walki z Amalekitami. Mojżesz, Aaron i Chur wyszli na szczyt góry. Jak długo Mojżesz trzymał ręce podniesione do góry, Izrael miał przewagę. Gdy zaś ręce opuszczał, miał przewagę Amalekita. Gdy ręce Mojżesza zdrętwiały, wzięli kamień i położyli pod niego, i usiadł na nim. Aaron zaś i Chur podparli jego ręce, jeden z tej, a drugi z tamtej strony. W ten sposób aż do zachodu słońca były ręce jego stale wzniesione wysoko. I tak zdołał Jozue pokonać Amalekitów i ich lud ostrzem miecza (Wj 16, 9-14).Oto mamy dwa plenery: jeden historyczny, dziejowy, scenę wydarzeń opisaną jako plener dolny, drugi duchowy, na szczycie góry. Aktywność zewnętrzna i wewnętrzna. Z tekstu dowiadujemy się o zależności pomiędzy nimi: jak długo Mojżesz trzymał ręce podniesione do góry, Izrael wygrywał. Mojżesz poprzez swą modlitwę wypracowywał dla Jozuego przestrzeń zwycięstwa, a więc to on, a nie waleczność decydowało o przebiegu bitwy. Decydowało wzniesione i rozmodlone serce Mojżesza. Te stale wzniesione wysoko ręce towarzyszą historii człowieka do dziś. Wzniesione na szczytach duchowych gór, w ukryciu klauzurowych murów, w zaciszu niewymownego cierpienia, pośród codziennego krzątania. Decyduje aktywność wewnętrzna, zewnętrzna jest jej konsekwencją. Takie rozumienie dziejów człowieka wyjaśnia historie całych narodów. Autor Chmury niewiedzy uświadamia istotną rzecz: Spośród wszystkich dzieł duszy to jest, co najbardziej się Bogu podoba. Święci i Aniołowie tym się radują i spieszą, by ze wszystkich swych sił duszy tej pomagać. Demony ogarnia wściekłość, gdy ty się temu dziełu oddajesz i dokładają wszelkich starań, aby ci w tym przeszkodzić. Nie dziwi zatem sprzeciw, kwestionowanie dobiegające ze strony przeróżnych Mart, które skarżą się na Marie nawet Chrystusowi: Panie, czy Ci to obojętne, że moja siostra zostawiła mnie samą przy usługiwaniu? Powiedz jej, żeby mi pomogła. A Pan jej odpowiedział: Marto, Marto, troszczysz się i niepokoisz o wiele, a potrzeba <mało albo> tylko jednego (Łk 10, 40-42). Marty, nie rozumiejąc wewnętrznego dzieła krytykują Marie, nie podejrzewając, że to właśnie one najwięcej im pomagają.

7. Milczenie kontemplacyjne

Dostęp do świata kontemplacji umożliwia w decydującym stopniu duchowe wychowanie do milczenia. Najpierw pozwala ono uzyskać ostateczny wgląd w najgłębszą sferę „ja”, uzmysłowić sobie własną tożsamość przeżywaną w wierze. Schodząc następnie w samą istotę ducha, w głębokim milczeniu, człowiek odkrywa, kim jest, odkrywa nagość swego istnienia, a także religijną jego warstwę – przybiera formę oczekiwania na Słowo. W milczeniu milknie zewnętrzny wymiar rzeczy, a dochodzi do głosu wewnętrzny. Milczenie jest jedyną postawą godną, by przyjąć Boga jako Słowo. Odwołuje się do podstaw religijności chrześcijańskiej. Świat milczenia posiada kilka warstw: najbardziej oczywista – milczenie ust, przestrzeń słowa, języka, następnie – milczenie serca, wreszcie – zamilknięcie istnienia w pokorze. Aby wejść w świat kontemplacji należy powstrzymać potok niepotrzebnych słów, tę niepowstrzymaną chęć wychodzenia na zewnątrz, powstrzymać wylewność, nie pozwolić się rozproszyć w słowach. Nader często padają słowa bez znaczącej treści, puste, mające za zadanie wypełnić szumem koryto życia. One nie pamiętają Chrystusowych słów: z każdego bezużytecznego słowa, które wypowiedzą ludzie, zdadzą sprawę (Mt 12,36). Milczenie objawia nam nie tylko rozwagę moralną, ale nade wszystko duchowy wymiar słowa: nasza religia ma naturę Słowa, odwiecznego Logosu – wypowiedzianego Chrystusa.Człowiek kontemplacji zostaje wprowadzony w ogrody milczenia, zaczyna go nie tylko potrzebować jak powietrza do życia, ale gruntownie pragnąć. W Zaślubinach z samotnością czytamy: Milczenie nie jest zaprzeczeniem słów, lecz przestrzenią sekretną dla ich narodzin. Dopiero w niej można odkryć istotę języka, pośrednika piękna. Milczenie wtedy jest współbrzmieniem z pięknem. Pośród niego pęka łańcuch słów, zagonienie słowami, w milczeniu słowo odpoczywa. W milczeniu słowa nasłuchują. Kiedy je ogarnia milczenie, dotyka je ogień oczyszczenia, ogień łaski. Słowa stają się pełne wiary, wiary w Boga i wiary w człowieka, wiary wpośrednictwo słów. Słuchając słów oczyszczonych dostępuje się tajemnicy więzi. Oczyszczone słowa wiążą. Odwołują się bowiem do czegoś doskonałego, doskonałego w człowieku, czegoś co okryte jest welonem milczenia. Słowa oczyszczone stają się objawieniem – objawieniem piękna człowieka. Oczyszczone słowa tworzą język świetlisty, pełny łaski, łaski kipiącej treścią, przepełnionej miłością. Stanowią one pomost pomiędzy pięknem dostrzegalnym lecz niewyrażalnym, a ludzką zdolnością do podziwu. Prawdziwe milczenie przemienia się wpodziw.Milczenie decyduje o uzdrowieniu wnętrza, o uzdrowieniu zdolności do podjęcia słowa. Słowo bowiem nierozważne jest jak ogień, jak sfera nieprawości, bezcześci całe ciało (Jk 3,6). Panowanie nad językiem jest kluczem do panowania nad sobą, oznacza zdolność przekraczania wewnętrznych zależności. Milczenie otwiera bramy bliskości. Chrystus, skarżąc się św. Faustynie, z wyrzutem mówi o duszach rozgadanych:Są dusze, w których nie mogę nic zdziałać; są to dusze, które ustawicznie śledzą innych, a nie wiedzą, co się dzieje w ich własnym wnętrzu… Biedne dusze, nie słyszą słów moich, pozostają puste ich wnętrza, nie szukają mnie wewnątrz własnego serca, ale w gadulstwie, gdzie mnie nigdy nie ma. Czują swą pustkę, a jednak nie uznają własnej winy, a dusze, w których w całej pełni króluję, są dla nich ustawicznym wyrzutem sumienia. One zamiast się poprawić, …serce ich wzbiera zazdrością… Zazdroszczą innym duszom darów moich, a same ich przyjąć nie umieją i nie chcą (Dz 1717).Rozgadanie to nie tylko znak wewnętrznej pustki – ono zamyka na Tego, który jako Słowo chce być przyjęty, przeniknąć, królować. Milczenie zewnętrzne nie może się jednak zatrzymać jedynie na powstrzymaniu siebie. Pojawia się ono również wobec niesłusznych oskarżeń, pomówień, nadinterpretacji, a nawet oszczerstw. Orant nosi w świadomości swych dążeń, prawdę, że to z powodu Chrystusa, podjęcia duchowej drogi, sprzysięża się otoczenie: Błogosławieni będziecie, gdy ludzie was znienawidzą, i gdy was wyłączą spośród siebie, gdy zelżą was i z powodu Syna Człowieczego podadzą w pogardę wasze imię jako niecne (Łk 6,22). Milczenie w tak trudny czas jest ze wszech miar zwycięstwem, zwłaszcza nad ludzkim horyzontem chwały.Milczenie przygotowujące do kontemplacji przekształca język w instrument miłości. Sama kontemplacja poucza i dostarcza słów jak dźwięków niebiańskim harfom. Rozbrzmiewa ona pośród życia: W każdej chwili uwielbiaj Pana Boga i proś Go, aby drogi twoje były proste i aby doszły do skutku wszystkie twoje zamiary i pragnienia (Tb 4,19). Język przemienia się w źródło uwielbienia, jest uwielbieniem. Pośród kontemplacji otwierają się usta jak u niemego: otworzyły się jego usta, język się rozwiązał i mówił wielbiąc Boga (Łk 1,64). Kontemplacyjne rozwiązanie języka – rzecz przejmująca dreszczem zdumienia. W dziedzinie kontemplacji słowo i język nabiera nowych znaczeń – staje się językiem anielskim: nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami… (Łk 2,13). To przedziwne, że aniołowie używają ludzkich słów. Ale to wyjaśnia kontemplacja – język anielskiej modlitwy. Anioł kontemplacji przywołuje zastępy. Kontemplacja jest modlitwą zbrojną, modlitwą walki, walką aniołów. Wznosząc się do świata wyższej rzeczywistości, nasz język doznaje – jak to nazywa Pseudo-Dionizy Areopagita – skrócenia. Pisze:Im bardziej bowiem wznosimy się do świata wyższej rzeczywistości, tym bardziej ograniczony staje się nasz język i nasze słowa skracają się dla ściślejszego wyrażenia tego, co pojmowalne. I wreszcie, kiedy już wstąpimy do tej leżącej ponad rozumem ciemności, to nie znajdziemy już tam nawet nielicznych słów, lecz całkowity brak i mowy, i zrozumienia. W teologii pozytywnej słowo zstępuje z góry w dół – aż do ostatniego pojęcia, i pomnaża się w miarę schodzenia niżej i proporcjonalnie się zwielokrotnia. Tutaj natomiast, gdy wstę­pujemy od tego, co najwyższe, do tego, co jeszcze wyższe, słowo pomniejsza się w miarę wstępowania, by u kresu całkowicie zamilknąć i w pełni zjednoczyć się z niewysłowionym.Język modlitwy dzięki milczeniu staje się czysty, zdolny do czystego uwielbienia: dziękowali Bogu niebios i mówili: Bądź uwielbiony, Boże, wszelkim czystym uwielbieniem! (Tb 8,15). Czyste uwielbienie sięga tajemnicy Boskich słów: W Bogu uwielbiam Jego słowo, wielbię słowo Pana (Ps 56,11). Kontemplatyk nie skupia się na swoich słowach, ale jest pamięcią słów Boskich – nauczył się ich na medytacji. Jego język zgodnie jednymi ustami wielbi Boga i Ojca Pana naszego Jezusa Chrystusa (Rz 15,6). Człowiek na poziomie języka pragnie naśladować to samo milczenie, które stało się udziałem Chrystusa, a które nie stanowiło dla Niego ograniczenia, lecz ukazywało niedosłyszalne dla ludzi wymiary.Milczenie jest przestrzenią przyjmowania Boga, pokrywa się z zasadniczym horyzontem kontemplacji, która jest niezwykłą gościnnością, otwarciem dla Boga. Paweł VI, nie ograniczając milczenia do braku hałasu i słów, w ten sposób je definiuje: nie polega ono jedynie na unikaniu słów, ale na oddaleniu serca od rzeczy przejściowych i pustych, a skierowaniu go na Boga. Lecz także milczenie zewnętrzne, jeśli tak można powiedzieć, jest w waszych klasztorach znakiem tego wewnętrznego.Najwyższym momentem kontemplacyjnego wtajemniczenia jest przemiana w wieczyste milczenie, które miłuje innych. Takie milczenie wiąże się z wewnętrzną aktywnością. Błogosławiona Elżbieta od Trójcy Przenajświętszej pisze: Chciałabym przemienić się cała w milczenie i adorację, abym coraz bardziej mogła pozwalać się przenikać Bogu i Nim napełniać tak, by przez modlitwę przekazywać Go innym (L 131). Stara to prawda i wiedza mistyków, iż Bóg najintensywniej objawia się w milczeniu. Oddajmy głos jeszcze raz bł. Elżbiecie: Jakże to wspaniałe, że Bóg przemawia do duszy w milczeniu! Uważam, że to drogie milczenie jest już wielkim szczęściem (L 165). Spośród wszystkich godzin najbardziej lubię godziny ścisłego milczenia. Jestem w małej celce, która jest mi droga. Jest moim sanktuarium. Jest przeznaczona wyłącznie dla Jezusa i dla mnie (L 91). Wtedy milczenie przybiera formę zamilczenia umysłu naturalnego. Kontemplacja jest zarazem osłabieniem, zwieszeniem, usunięciem umysłu opierającego się na zmysłach. Milczenie na drodze kontemplacyjnej przybiera formę miłowania nieuchwytnej prawdy. Dzięki niemu oddalane zostają wszelkie iluzje i niewiedza. Milczenie jednoczy z Bogiem. Zbliża ono do owocu, którego nie możemy zerwać słowami. Dopiero po zakosztowaniu daru milczenia człowiek doświadcza, jak rozlewa ono duchową słodycz. Kontemplacja jest – jak mówi św. Grzegorz Wielki – poszukiwaniem oblicza Ukochanego w głębi serca i najdoskonalszej ciszy, ponad wszelkim wyobrażeniem zmysłowym. Adrienne von Speyr natomiast tak formułuje istotną prawdę w tej dziedzinie: W stworzeniu obecne jest żywe słowo Boga, które pali się w substancji człowieka jak płomień ukryty. Jeśli Bóg przemówił, i jeśli dusza to usłyszała, milczenie nie jest już puste, ani nie jest zwykłym echem tych słów, lecz jest formą odpowiedzi, przyjęcia słowa, a ściśle przyjęciem żywym, aktywnym. W milczeniu słowo osiąga centralne miejsce. Takie milczenie jest przygotowaniem do każdego dialogu, do każdej jego kontynuacji.Bł. Elżbieta, patronka modlitwy skupienia, odsłania przed nami jeszcze jeden niezwykły wymiar milczenia: Pogrążmy się w wiecznym milczeniu. Niech proste spojrzenie na Boga odrywa nas od wszystkiego, zatapia w niezgłębionej tajemnicy Trójcy Świętej, w oczekiwaniu na <Przyjdź> Boskiego Oblubieńca (L 332). Orant nastraja się do milczenia, a w końcu wchodzi w posiadanie duszy milczenia, która niczym lira zachowuje się pod tajemniczym dotknięciem Ducha Świętego, aby mógł z niej wydobywać iście boską melodię. To milczenie pozwala odtworzyć piękno Chrystusa, nasz wzór. Jest więc w tym znaczeniu najbardziej kreatywne. Jest jak zasłuchanie w Początek, poddanie Mu tworzywa swego człowieczeństwa. Jest jak wybieganie do Alfy – stanowi rzeczywistość alficzną. Milczenie kontemplatywne otwiera w człowieku przepaść istnienia – nieskończoną, duchową przestrzeń obecności dla Boga. Ujawnia najbardziej radykalny sposób przekraczania progu nieskończoności, zadzierzgnięcia w Nieskończonym. Milczenie kontemplatywne, mistyczne jest bowiem pełnią obecności. Elżbieta zachęca: Trwajmy przy Nim w milczeniu i skupieniu, zapominając o wszystkim, zupełnie tak samo jak ona [Maria Magdalena], i wpatrując się w jedyne nasze Wszystko, to jest w Tego, któremu oddałyśmy wszystko (L 75).Katechizm Kościoła katolickiego przywołując słowa Izaaka z Niniwy, pogłębia myśl o milczeniu: Kontemplacja jest milczeniem, „symbolem świata, który nadchodzi” Św. Izaak z Niniwy, Tractatus mystici, wyd. Bedjan, 66., lub „milczącą miłością” Św. Jan od Krzyża.. Słowa w kontemplacji nie mają charakteru 533 dyskursywnego, lecz są niczym iskry, które zapalają ogień miłości. W tym milczeniu, nieznośnym dla człowieka „zewnętrznego”, Ojciec wypowiada do nas swoje 498 Słowo, które przyjmuje ciało, cierpi, umiera i zmartwychwstaje, a Duch przybrania za synów pozwala nam uczestniczyć w modlitwie Jezusa (KKK 2717).Wreszcie milczenie kontemplacyjne posiada charakter oblubieńczy, wchodzący najdalej w swą naturę teologiczną: przyjaciel oblubieńca, który stoi i słucha go, doznaje najwyższej radości na głos oblubieńca (J 3,29). W milczeniu objawia się miłość oblubieńca, zasłuchanie pełne podziwu i eschatologicznej radości. W milczeniu dochodzi do głosu przyjaźń, ta szczególnie uprzywilejowana relacja między osobami. Warto zwrócić uwagę na strukturę tekstu: przyjaciel nie tylko słucha, ale i stoi. Owo oblubieńcze zatrzymanie się, niemal zamarcie, zawieszenie nad przepaścią niewyczerpanej miłości, należy do tajemnicy kontemplacji. Mała Teresa mówi o milczącej ciemności:Jezus nie chce, żebyśmy w spokoju znajdowały Jego godną uwielbienia obecność, ukrywa się, okrywa się ciemnością. Nie postępował w ten sposób względem tłumu Żydów; widzimy bowiem w Ewangelii, że cały lud słuchał Go z zapartym tchem (por. Łk 19, 48). Jezus zachwycał słabe dusze swymi Boskimi słowami, starał się je umacniać na dni próby. Ale jakże nieliczni byli przyjaciele naszego Pana wówczas, gdy milczał wobec swoich sędziów! Och! jakąż melodią dla serca mego jest to milczenie Jezusa (L 124). Odnalezienie terezjańskiej melodii milczenia przynależy do wstępujących w bramę kontemplacji. Niezwykłe jest powiązanie milczenia i pokoju serca. Rodzaj milczenia jaki nam towarzyszy zależy od tego, w co pragniemy się wsłuchać czy w dźwięk ludzkości, czy w dźwięk boskich harf.

8. Kontemplacyjna samotność

Na przedpolach kontemplacji pojawia się również nieodłącznie samotność. Ma ona różne imiona, najczęściej znamionuje wyłączność. Samotność należy do jednej z wielkich tajemnic Boga i człowieka, do tych spraw, których nie można przełożyć na język ziemski, gdyż tracą swoje głębokie i niebieskie znaczenie. Samotność serca jest małą Betanią, gdzie Chrystus chętnie przychodzi odpocząć. To w samotni ducha człowiek pozwala sobie na najczulsze uczucia i wyznania. Tu można wypowiedzieć z miłości tysiące niedorzeczności. Tu dokonuje się najcichsza ofiara – umieranie dla świata. Samotność wyznacza również zdolność zawierzenia.

Przestrzeń wyłączności

Człowiek kontemplacji winien iść poważnie drogą pierwszego przykazania i dla miłości Boga z całego serca szukać wyłączności. Wyłączność wyznacza horyzont samotności. Kontemplatyk pragnie otoczyć się samotnością jak wewnętrzną atmosferą, by dotrzymywać towarzystwa najdostojniejszemu Gościowi duszy. Życie religijne staje się gościnnością serca, wyczekiwaniem, czuwaniem. Wtedy samotność jest źródłem pokoju i szczęścia, a świadomość, że jest się dla Boga zupełnie samym, tzn. w całości, jeszcze bardziej zaprasza do ukrycia.Samotność, aby stała się wyłącznością, musi być świadkiem zwycięstwa nowego człowieka. Nowy człowiek pragnie spotkania z Bogiem, stary człowiek podąża śladem swoich pragnień. Konfliktowa obecność pierwiastka naturalnego i boskiego wnosi radykalny spór pomiędzy łaską i grzechem, rzeczywistość regularnej walki. Bóg wyprowadza człowieka z ograniczeń jego upadłej natury poprzez przyciąganie do Siebie. Ten rodzaj duchowej grawitacji wyprowadza, wyciąga, a nawet wyrywa spod brzemienia dotychczasowości. Bóg w upragnionej samotności odrywa od człowieka od stworzenia. Samotność jest jak miejsce uczynione Bogu, jest zapraszaniem Pana. W samotności człowiek musi odkrywać i rozeznawać prawdę o swej kondycji, niemożności sprostania duchowym zadaniom, wreszcie uczy się być sam na sam z Bogiem. W samotności pojawia się cały dramat tego, co znaczy być człowiekiem, jest ona drogą do własnej istoty. Samotność jest najbardziej zaangażowanym oczekiwaniem, w którym tęsknota pojawia się niemal w stanie czystym. Jest dystansem potrzebnym do pogłębienia, poznania i miłowania. Ojcowi przez tyle wieków wychodzili na ustronia i pustynie, by jeszcze mocniej doświadczyć tajemnicy Boga i swej własnej. Nie można tego osiągnąć w szmerze ludzkiej obecności. Zasłuchania nade wszystko wymaga kontemplatywny Bóg. Samotność jest jak świadectwo miłości wybranej, jedynej, konsekwentnej, oblubieńczej. Taka miłość jest najbardziej oczyszczająca, płodna, nie jest jakimś wyłamywaniem siebie z zasięgu miłości, ale odnajdywaniem człowieka. Samotność potrafi być jedną z najbardziej radykalnych form wzrastania, ponieważ dopiero samotność ujawnia człowieka „dla siebie”. Kiedy człowiek uwalnia się od zgiełku codzienności, od mnogości wrażeń i reakcji uczuciowych, kiedy przestaje zaspokajać swe głody i pragnienia, przestaje zadowalać siebie, a chce zadowolić Boga, samotność odsłania całą swą moc: staje się przestrzenią prawdy i miłowania.Przeżywana nie tyle w sposób dobry, ile święty, potrafi również zabliźniać przeszłość, zamykać etapy życia, wyzwalać, odkrywać głębszy sens, odnajdywać harmonię. Pogłębia nade wszystko wrażliwość na człowieka.Ostatecznie, zewnętrzna samotność cierpienia czy oddzielenia od ludzi ma za zadanie jeszcze bardziej uświadomić tajemnicę trwania przy Chrystusie w słodkim „sercu przy sercu” dniem nocą (L 267). Pośród tej samotności Bóg oddziela człowieka niczym obłokiem od rzeczy ziemskich, aby zachować miłującego całego dla siebie (L 269). Człowiek duchowy podejmuje samotność, gdyż nadchodzi Bóg i puka w bramy serca: stoi u drzwi twego serca… Czeka… Otwórz Mu (L 174). Samotność jest otwieraniem bram swego istnienia dla Stwórcy. Otwierając bramy serca narażamy się na rany miłości, ale one rozniecają jedynie miłość. Głęboka samotność, która w jakiś sposób zamyka życie w niebie, sprawia, że człowiek nie przestaje się interesować tymi, którzy żyją na ziemi (L 246). Samotność pełna miłości jest drogą do Boga, a może jeszcze bardziej jasno – drogą przez Boga do ludzi. W takiej samotności człowiek powraca. W takiej samotności rodzi się potrzeba dzielenia się tą jedyną miłością. Bł. Elżbieta od Trójcy Przenajświętszej wyraża swe głębokie pragnienie: Chciałabym się cała przemienić w milczenie i adorację, bym coraz bardziej mogła pozwalać przenikać się Bogu i Nim napełniać tak, by przez modlitwę przekazywać Go tym biednym duszom, które nie znają daru Bożego (L 131). Samotność wybrana nie jest rezygnacją z człowieka, jest wybraniem i darowaniem dla niego najpiękniejszej rzeczy w tajemnicy ducha. Tym darem jest najwyższe szczęście – zbawienie każdego. Bł. Elżbieta, uwielbienie chwały, zrozumiała, jakie jest marzenie Stwórcy: móc kontemplować Siebie w stworzeniu, niczym w czystym i bez skazy krysztale, i widzieć, jak promieniuje wszystkimi Jego doskonałościami i całą Jego pięknością (Ostatnie rekolekcje, 8). Dlatego święci poświęcają życie temu dziełu, często wybierając niezrozumiałe ukrycie, samotność i milczenie swego istnienia.

Przestrzeń ukrycia

W samotności człowiek potwierdza, że prawdziwe życie jest ukryte z Chrystusem w Bogu (Kol 3,3). Źródłem samotności jest często ukrywanie się Boga. Objawia to bezsilność i kruchość człowieka. Oddalenie jednak ma swą wartość – pobudza pragnienie wspólnoty. Im mocniej człowiek odczuwa dramat samotności, tym głębiej jest przygotowywany na ostateczne spotkanie. Taki rodzaj samotności zmusza do szukania Pana, z drżeniem istnienia, jak zraniona Oblubienica z Pieśni nad pieśniami. Jest częścią duchowego oddania i spalenia (por. L 299). Jest ona jak zasłona rzucona na dzieło jakim jest człowiek. W kontemplacji przestaje chodzić swoimi drogami, w czas nocy mistycznych staje się drogą Boga.W ogołoceniu zmysłów, w pustce wyobraźni, gorzkości woli, człowiek przemierza samotnie ciemność Bożej drogi. Ból i smutek duszy powiększa się na wskutek osamotnienia i opuszczenia jakie ogarniają ją pośród tej nocy (2N 7,3). Samotność nocy to wielka klęska wszystkich ludzkich projektów, to klęska człowieka i zwycięstwo Boga. Samotność i oderwanie od wszystkich rzeczy polega na oddaleniu od wszystkich poznań i pożądań natury, od wszelkich naturalnych działań (por. PD 16,10). Dusza musi się oddalić od wszystkiego i wyjść na zewnątrz, gdyż Umiłowanego można spotkać tylko w samotności (2N 14,1). Samotność jest więc możliwością spotkania. To dopiero z głębi samotności, z głębi oczekiwania na osobę, dochodzi do głosu cała doniosłość spotkania. Samotność wprowadza zdolność do absolutnego, wieczystego spotkania z Bogiem. Jest wytrwałością bycia i świadkiem nieprzekazywalności swej wewnętrznej prawdy. Św. Faustyna notuje w swoich duchowych notatkach: Kiedy mnie ta łaska [tj. kontemplacji] nawiedza, pragnę być sama, proszę Jezusa, by mnie chronił przed wzrokiem stworzeń (Dz 891). Niezwykła jest potrzeba chronienia wzroku i chronienia przed wzrokiem. Błogosławiona Elżbieta z Dijon wyznaje Chrystusowi tajemnicę swej samotności: Będę żyć w samotności, sam na sam z Tobą, zajmując się tylko Tobą, żyjąc tylko dla Ciebie, rozmawiając tylko z Tobą.Samotność jest jednak czymś więcej, jest ukryciem – Bóg ukrywa duszę w sobie. Czasem bowiem pochłania ją w swej tajemniczej głębi, iż dusza widzi jasno, że jest całkowicie oderwana i oddalona od wszystkiego stworzenia. Czuje wtedy, jakby ją umieszczono w jakiejś najgłębszej i nieogarnionej samotności lub jakiejś bezbrzeżnej i niekończącej się pustyni, dokąd nie może dotrzeć żadne stworzenie ( por. 2N 17,6). Samotność jest dojmująca aż tak bardzo, ponieważ człowiek zaczyna się uczyć się piękności i dobroci Boga. W jej blaskach dostrzega okrutną prawdę o stworzeniu, o własnej duchowej brzydocie i niezdolności do dobrego (por. 1DGK 4,4). I nie jest jej na imię jedynie: ziemia sucha i pusta. Do ogołoconej duszy przychodzi na sposób nadprzyrodzony Pan. Pośród tej nocy… sama miłość, która w tym czasie płonie i pobudza jej serce do miłości Umiłowanego, prowadzi ją, porusza i sprawia, że dusza wznosi się do swego Boga drogą samotną, choć sama nie wie jak się to dzieje (2N 25,4).Człowiek idzie poprzez samotność, by uczestniczyć w samotności Chrystusa, kiedy On zostaje sam w Ogrójcu i kiedy sam zstępuje do piekieł. Właśnie w naśladowaniu zstępowania Chrystusa do piekieł noce ciemne św. Jana od Krzyża znajdują swoje teologiczne wyjaśnienie. W takiej samotności rodzi się dar nowego życia, które przynależy całkowicie do Boga.W samotności kontemplatywnej zaczyna świecić bardzo jasne światło. Bł. Elżbieta z Dijon dzieli się niezwykłą prawdą: W mojej drogiej samotności żyję w stałej łączności z Bogiem i patrzę na wszystko w prawdziwym świetle. Taki rodzaj boskiego światła wyzwala najgłębsze pokłady rozumienia. Zwłaszcza wartości cierpienia przechodzonego właśnie oczyszczenia: To światło ukazuje mi, że cierpienie, w jakiejkolwiek postaci się pojawia, jest największym dowodem miłości, który Bóg może okazać stworzeniu. Samotność, choćby była w jakimś stopniu uciążliwa, nabiera najwyższego znaczenia w tajemnicy cierpienia. To słodycz ukryta kielicha. Św. Jan od Krzyża zapisał w Żywym płomieniu miłości:Mówi więc niejako dusza: O, Słowo Przedwieczne, mój Oblubieńcze! To przebudzenie Twoje, którego dokonujesz w głębi mej duszy, tj. w czystej i najgłębszej jej substancji, w której ukrycie i cicho sam jeden, jako jedyny jej Władca przebywasz, nie tylko jako w swym domu czy na swym łożu, lecz również jako w moim własnym łonie najgłębiej i najściślej ze mną zjednoczony – jakże łagodnie i miłośnie to czynisz. Znaczy to, że Ty sam w tym działaniu jesteś w najwyższym stopniu łagodny i pełen miłości. A w błogim tchnieniu, które w tym przebudzeniu wydajesz, tak słodkim dla mnie, gdyż jest ono pełne dóbr i chwały, z jakąż delikatnością rozniecasz we mnie miłowanie i pociągasz mnie do siebie! Czerpie dusza to porównanie z tego, że gdy się ktoś budzi ze snu, głęboko oddycha; ona to rzeczywiście tak odczuwa (ŻPM 4,3).

Oblubieńcza samotność mistycznaSamotność jest doświadczaniem szczególnego wybrania. Poznanie tajemnic bożych odbywa się w samotności i głębokim milczeniu, a w biernej uwadze miłosnej Bóg objawia swą miłość duszy, która trwa w zapomnieniu i nasłuchiwaniu duchowym (por. ŻPM 3,34-36). Św. Jan od Krzyża dla zobrazowania tego zagadnienia proponuje nam symbol samotnego ptaka i z analizy jego zachowań czyni piękny przyczynek do naszego tematu. Korzystając z psalmu 101 przytacza tekst o samotnym wróblu na dachu. Dach, zgodnie z duchową interpretacją oznacza: być ponad wszelkimi rzeczami stworzonymi. Samotna dusza posiada właściwości samotnego ptaka:- który spoczywa zwykle na najwyższych miejscach (tzn. duch wznosi się w kontemplacji na boskie wyżyny),- który ma dziób zwrócony w stronę powiewu wiatru (tzn. duch zwraca się w tę stronę, skąd przybywa duch Bożej miłości),- który przebywa zwykle sam i nie dopuszcza innego ptaka blisko siebie, a gdy się który zbliży, natychmiast odlatuje (tzn. duch w kontemplacji oddala się od wszystkich rzeczy i nie chce niczego , jak tylko samotności w Bogu),- który śpiewa głosem pełnym słodyczy (śpiew duszy dla Boga jest najmilszym darem).- który nie ma określonego koloru (tzn. nie jest zabarwiony uczuciem zmysłowym czy miłości własnej i nie może wypowiedzieć, ani określić swych przeżyć, a to, co posiada, jest przepaścią wiedzy Bożej; por. PD 14-15,24).Samotność zjednoczenia odsłania więc inną twarz. W niej człowiek wznosi się ponad wszystko, ponad własne możliwości duchowe i zapodmiotowany bezpośrednio w Bogu, pragnie doskonale do Niego należeć. Bóg nie tylko uwalnia człowieka od udręczeń i pożądań, ale odnajdując w nim upodobanie, tym bardziej rozmiłowuje się w nim, dla tej właśnie samotności (por. PD 35,2). Dusza utwierdza się w jedynej i samotnej miłości, nie potrzebuje już żadnych środków ani mistrzów, bo sam Bóg jest dla niej przewodnikiem (por. PD 35,1). W 14 strofie Pieśni między duszą i Oblubieńcem (por. PD prolog) dusza upojona woła: Mój Ukochany jest…. jak samotność, w której brzmią organy. Komentując później te słowa Jan od Krzyża wyjaśnia, że znaczy to, iż w duszy rozbrzmiewają akordy najcudowniejszej boskiej muzyki i nazywa to ciszą przepojoną – słodycz muzyki i ukojenie ciszy zarazem (por. PD 14-15,25). Samotność przemienia się w samotność rozśpiewaną miłością i wolnością, w której zadomawia się Duch.Samotność taka jest oczywiście szaleństwem Bożych szaleńców, którzy pragną być jakby śmieciem tego świata i odrazą dla wszystkich (1Kor 4,13) niż rozczarować Boga. Dają się wyprowadzać na pustynię, by umarło wszystko co człowiek może mieć i co może kochać, gdyż z umierających więzi rodzi się nowa obecność. Z głębi samotności dusza rozmiłowana zdaje się wołać: „Zabij mnie Twoją pięknością”. Samotność staje się sakramentem: tajemnicą obecności Tego, który ukrywa pod skrzydłami. Człowiek przedłuża Boga w samotność. Staje się ona tym samym ogniem, który wdziera się w historię, spada z nieba i wybucha istnieniem boskim.W jej scenerii pojawia się coś niezwykłego: duchowe posiadanie Boga. Samotność Jana jest daleka od nieobecności, co więcej, jest wieczystym płomieniem Tego-Który-Jest. Dusza, zerwawszy więzi krępujące wolność ducha, rozpłomienia się miłością jedyną, pełną, wyłączną. Samotność wypełnia Boża chwała. Człowiek całkowicie owładnięty szaloną miłością, nie ucieka w samotność, ale traktuje ją jak najlepszą przyjaciółkę, by kosztować i karmić się tym, co napełnia mocą. Przemieniona w miłość daje się pochłonąć przez Boży żar i jeszcze bardziej się rozpala. Duch Święty przepala duszę w najgłębszej substancji i rani ranami życia wiecznego. Samotność Jana jest tą samotnością wieczną i tą wspólnotą wieczną z Bogiem, a duszy uwolnionej w tej i dla tej samotności już nic nie może pokonać i już nic nie może związać, nic nie może dosięgnąć. Całkowicie wolna przemierza głębokości Boga, Jego Długość i Wysokość. Taka samotność jest pełna udzielania. W niej Bóg i człowiek wzajemnie się obdarzają. Tu człowiek i Bóg wzajemnie dla siebie znajdują potwierdzenie. Taka samotność jest w istocie bycie dla Boga, jest Bożo-człowieczą wspólnotą.(fragment z książki o. Marian Zawada OCD Droga do boskiej kontemplacji)

http://www.communiocrucis.pl/index.php/mentalno-kontemplacji

*******

Natura kontemplacji

Podejście do kontemplacji zależy od centralnej wartości, zasadniczego kryterium, poprzez które pragniemy ją interpretować. Kontemplacja pojawia się wewnątrz wydarzenia, jakim jest spotkanie z Bogiem, ale jej interpretacja pojawia się na trzech poziomach: samego doświadczenia kontemplacji, jej rozumienia, oraz języka, którym posługujemy się do jej opisu.Podejście do kontemplacji zależy od centralnej wartości, zasadniczego kryterium, poprzez które pragniemy ją interpretować. Kontemplacja pojawia się wewnątrz wydarzenia, jakim jest spotkanie z Bogiem, ale jej interpretacja pojawia się na trzech poziomach: samego doświadczenia kontemplacji, jej rozumienia, oraz języka, którym posługujemy się do jej opisu.

1. Punkty widzenia

Na pierwszym poziomie interpretacji mamy do czynienia z Bogiem, który wciąga człowieka w obszar boskości, lub jak teologicznie jest to opisywane – wpływa na niego. Jawi się tu szereg pytań. Powstaje zasadnicze pytanie, o jakiego rodzaju wpływ chodzi? Następnie, czy mamy dostęp do tego wpływu Boga, czy też jawi się on wyłącznie jako doświadczany, tzn. czy jedynym rodzajem dostępu do kontemplacyjnego wpływu jest klucz jego doświadczenia, czyli odbioru? Ważnym pytaniem jest również, co z kontemplacyjnego wpływu Boga może być odbierane przez człowieka? Kwestią pozostaje również realność i wymiar fenomenologiczny poznania. Czy w kontemplacji Bóg objawia swą realność (istotę), czy też boski fenomen (przejaw istnienia)? Wreszcie, czy istnieje jakieś narzędzie pozwalające na dostęp do tego boskiego wpływu? Mamy bowiem do czynienia z uprzedzającym doświadczenie wpływem Boga. Warto zwrócić uwagę, że w sensie ściśle teologicznym, kontemplacja jest tajemniczym wpływem Boga, który niejako rezonuje w istocie człowieka i jego władzach. Drugi poziom interpretacyjny odnosi się już do reakcji człowieka, który pragnie doświadczenie objąć swą zdolnością poznania, czyli je zrozumieć i ocenić. Rodzą się pytania natury epistemologicznej. Na ile zdolności poznawcze człowieka mogą mieć dostęp do istoty wpływu kontemplacyjnego; następnie, na ile mają taki dostęp w obrębie samej natury kontemplacyjnego doświadczenia? Na ile zostają zawieszone, a więc są wzięte w nawias, tkwią w bierności? Co z tego doświadczenia może być poznane, co może zostać ujęte, zostać zawarte w formach poznawczych?Czy bierność nie jest zawieszeniem poznania naturalnego, które dopiero uruchamia się w możliwości refleksji nad doświadczeniem? Co więc towarzyszy Bogu w kontemplacji i co umożliwia ciągłość doświadczenia? A może należałoby raczej mówić o swoistej nieciągłości w świadomości czy też nieciągłości doświadczenia, które to wprowadza bierność? Czy kontemplacja nie jest raczej formą załamania się ludzkiego doświadczenia, niż jego trwaniem? Czy kontemplacja w swej bierności (powstrzymaniu naturalnego) nie jest zarazem otwarciem na zupełnie nowy wymiar, w którym nie ma miejsca ani na poznanie w filozoficznym znaczeniu, ani na precyzyjne filozoficzne orzekanie? Wreszcie pojawia się poziom języka, wyrażenia tego, co z wpływu Boga, następnie z doświadczenia może być uzewnętrznione, wypowiedziane, przekazane. Kontemlpatycy są tutaj szczególnie bezradni. Św. Jan zwraca uwagę na tę trudność, twierdząc, że człowiek nie mogąc tego pojąć, nie umie też wyrazić tego słowami. Przedmiot poznania określa jako: nie wiem co (PD 7,10). Powstaje również na tej płaszczyźnie szereg pytań: na ile w ogóle jest przydatny język w próbach opisu doświadczenia tego czegoś, co z natury jest niewyrażalne? Na ile dzięki językowi mistyków możemy mieć dostęp do istoty sprawy? Na ile stwierdzenia afirmujące obecność Boga czy Jego działanie są kompetentnym i ścisłym przekazem przeżywanej prawdy?Należy wskazać, że interpretacja kontemplacji może mieć dwa wymiary, maksymalistyczny i minimalistyczny. W maksymalistycznym zakreśla się maksymalny horyzont poznania, mniej lub bardziej śmiało ocierając się o istotę Boga, w minimalistycznym akcentuje się rygor wyrażenia: Boga nikt nigdy nie widział (J 1,18). Osią rozróżnienia jest interpretacja czasownika widzieć. Gdy widzieć oznacza funkcję umysłu naturalnego (jasne, pojęciowe poznanie), twierdzenie o niemożliwości widzenia Boga naturalnym umysłem jest prawdziwe i niekwestionowalne, ale, gdy przyjmiemy, że widzieć oznacza poznanie ciemne, bezpojęciowe, co więcej – poznanie dane (udzielane, wlane) przez Boga w akcie kontemplacji, nie możemy jednoznacznie stwierdzić, co jest przedmiotem tego ciemnego poznania, ponieważ sam w sobie jest on niejasny. Odmawianie dostępu do istoty Boga pozbawiałoby kontemplację siły nadprzyrodzonego jej charakteru.Myślenie o naturze kontemplacji związane jest również z funkcjonującym często w tle przeciwstawieniu widzieć-wierzyć. Na ile jesteśmy kompetentni utożsamić dojrzałe (wlane) poznanie kontemplacyjne z poznaniem wiary oraz akt wlanej kontemplacji z aktem wiary? Należy rozróżnić, że kontemplacja (wpływ kontemplacyjny) jest aktem Boga, zaś akt wiary jest aktem ludzkim. Oczywiście kontemplacja ma miejsce w przestrzeni wiary, ale czy nie zachodzi tu zróżnicowanie jakościowe, które jest kluczem do problemu? Czy kontemplacja nie wyposaża w jakieś nowe narzędzie poznawcze, narzędzie boskie ofiarowane w łasce wlania? Na ile uzasadnione jest mówienie o wierze wlanej jako nowym sposobie postrzegania religijnego, czy też poruszania się w przestrzeni boskiej?Rozstrzyga tu typ wlania dokonanego w kontemplacji. Jeżeli wlanie oznacza jednocześnie dostęp do istoty Boga, udostępnienie istoty (z woli Boga, a nie z tytułu zdolności władz), należałoby zachować ostrożność określeń negujących możliwość dostępu do istoty Boga. Wnioski w tym zakresie zależą od tego, czy refleksja ogranicza się do podkreślania słabości funkcji intelektu (intelektów), czyli zbytniego akcentowania wymiaru antropologicznego, czy też zajmuje się naturą samej kontemplacji – wydobycia głębi wymiaru teologicznego i samodarowania Boga. Na ile dla samodarowania w nadprzyrodzonym znaczeniu możemy zakreślać Bogu ograniczenia? Co więc zrobić wobec takiej oczywistości niedomagań dostępnych narzędzi?Należy więc z pokorą stwierdzić swego rodzaju niemożność mistyka i niemożność teologa mistyki. W pierwszym przypadku polega ona na samej niemożności pełnego doświadczania – zupełnej nieadekwatności struktur ludzkich do uczestniczenia w akcie kontemplacji; następnie na niemożności ogarnięcia doświadczenia kontemplacyjnego – tego, co zostało dane, oraz niemożności ekspresyjnej – nieadekwatność języka. W drugim przypadku, teolog nie posiada innego klucza do doświadczenia poza kodem języka pozostawionego przez mistyka, zazwyczaj nasączonym symbolami. Świadectwa kontemplacyjne posiadają swe słabe strony, ponieważ w większości przypadków ich celem nie jest analizowanie tajemnicy, ale mistagogia – zaproszenie do uczestniczenia w niej. Filozofia skupia się na problemie, że coś jest (istota-istnienie), kontemplacja odnosi się do relacji Bóg-człowiek, jest poznaniem typu, że „coś jest dla” (Stwórca-stworzenie). Bóg objawia się na sposób „jestem”, ale w człowieku rezonuje to jako „jestem dla”. Kontemplacja jest nie tylko poznaniem Boga, ale zarazem głębokim samopoznaniem (Boga w sobie i siebie w Bogu). Analizę znacznie utrudnia sam dynamizm kontemplacji, który realnie wprowadza zamiany w strukturze antropologicznej, będąc przecież elementem szerszej kategorii przebóstwienia czy zjednoczenia. Czy zatem nie należałoby mówić o świadomości kontemplacyjnej zupełnie innego rodzaju niż świadomość typu zmysłowego (naturalnego)? W przestrzeni tej świadomości kontemplacja staje się dynamicznym wymiarem istnienia, naszej intencjonalności, czymś, co przemienia zasadniczo całą osobę. Jak zauważa św. Jan od Krzyża: naturalne zdolności nie podołają tak wzniosłemu zadaniu, lecz raczej stanowią przeszkodę (3 DGK 2,2).

2. Natura boskiej kontemplacji

W definicji kontemplacji pragniemy podkreślić dwie istotne rzeczy: jej boskie pochodzenie i duchowe poznanie różne od naturalnego, czyli zmysłowego. Dlatego skorzystamy z definicji św. Jana od Krzyża, który określa ją jako tajemne… i miłosne udzielanie się Boga (1N 10,6), tłumacząc, że jest ona wlanym, miłosnym poznaniem Boga (2N 18,5). Rozumie ją jako tajemną i ukrytą mądrość Bożą, w której bez szmeru słów i bez pomocy zmysłów cielesnych czy duchowych, w milczeniu i ukojeniu, w ciemnościach względem wszelkiej rzeczy naturalnej i zmysłowej naucza Bóg duszę skrycie i tajemnie (por. PD 39,12).Poszukując biblijnych określeń, najbliższym ukazanego sensu kontemplacji wydaje się tekst psalmu 36: w Twej światłości oglądamy światłość (Ps 36,10). Zwraca on uwagę, iż jest to poznanie niejako zapożyczone, dzieje się w światłości Boga. Kontemplacja w swej naturze jest wyjściem poza naturalne, zmysłowe poznanie i oznacza podniesienie do najwyższego ducha Bożego (2DGK 17,3). W poznaniu nadprzyrodzonym należy wskazać na jeszcze jeden wątek dynamiczny – proces upodobnienia. Kontemplacja działa przemieniając człowieka. Jeśli o visio beatifica można napisać, że jasne widzenie… jest przyczyną całkowitego upodobnienia się duszy do Boga (2N 20,5), to w kontemplacji możemy mówić o ciemnym widzeniu upodabniającym. Kontemplacja poprzez swe działanie na struktury człowieka niesie Boże podobieństwo. Źródłem jej jest nadprzyrodzona miłość Boga, która najpierw wprowadza oschłość i próżnię w sferę naturalnego działania władz, a później rozpala czystą miłością samą substancję duszy (1N 11,2). Autor listu do Hebrajczyków pozostawił bardzo istotne wyrażenie w odniesieniu do natury kontemplacji: przenikanie poza zasłonę (Hbr 6,19). Zasłonę stanowi ciało człowieka (w sensie indywidualnym), a także Ciało Chrystusa, w sensie eklezjalnym: On nam zapoczątkował drogę nową i żywą, przez zasłonę, to jest przez ciało swoje (Hbr 10,20). W tych dwóch sensach możemy mówić o zasłonie, o braku dostępu do bezpośredniego widzenia Boga, który dopiero w życiu przyszłym, w widzeniu uszczęśliwiającym, na uczcie zedrze na tej górze zasłonę, zapuszczoną na twarz wszystkich ludów, i całun, który okrywał wszystkie narody (Iz 25,7). Ta zasłona jednocześnie pozwala uczestniczyć w kontemplacji. W sensie biblijnym zasłona ciała pojawia się w tym samym znaczeniu co obłok, który jednocześnie oświetlał i zaciemniał. W kontemplacji spotykają się dwie rzeczywistości: to, co w niebiosach, i to, co na ziemi (Ef 1,10), spotykają się w Chrystusie, tak, by w Nim zamieszkała cała Pełnia: Bóstwo, na sposób ciała (Kol 2,9). W kontemplacji dokonuje się napełnienie całą Pełnią Bożą (Ef 3,19). Pełnia ta dokonuje się poprzez zstępowanie i wstępowanie Chrystusa ponad wszelkie niebiosa, gdyż Ten, który zstąpił, jest i Tym, który wstąpił ponad wszystkie niebiosa, aby wszystko napełnić (Ef 4,10). Wszystkie niebiosa oznaczają pełną miarę daru Boga, który należy przekroczyć i którą w kontemplacji się przekracza. Kontemplacja jest darem darmo danym, gdzie człowiek sobie uświadamia, że to z Jego pełności wszyscyśmy otrzymali – łaskę po łasce (J 1,16). Dzięki niej, człowiek zostaje doskonale ukształtowany – w pełni wykształcony na wzór Chrystusa (por. Łk 6,40).Kontemplacja wlana pojawia się w różnych znaczeniach. Może przybrać formę nagłego wciągnięcia w tajemnicę Boga (pojedynczego doświadczenia) lub też procesu kontemplacji, która nie pozostawia duszy w spokoju, lecz wciąż ją podnosi i uniża (2N 18,3), albo też stanu kontemplacji, związanego z pełnią doznawanej miłości, wewnętrznego ukojenia. Tak więc, myśląc kontemplacja, mamy na uwadze nadprzyrodzony, wlany, bierny, ciemny, bezpośredni doświadczalny wpływ Boga na człowieka. Przeanalizujmy pokrótce przedstawioną charakterystykę.

a. Kontemplacja jest poznaniem nadprzyrodzonym

Św. Jan wyraźnie akcentuje, że kontemplacja jest poznaniem nie tyle rzeczywistości nadprzyrodzonej, co poznaniem nadprzyrodzonym (2DGK 15,1). Wynikają z tego istotne konsekwencje. Możemy bowiem mówić o poznaniu nie tyle Boga, co poznaniu na sposób Boski, Bogu właściwy. Poznanie na sposób Boga można za św. Pawłem nazwać mocnym fundamentem, który pieczętuje (por. 2 Tm 2,19). Na tym fundamencie człowiek rozpoznaje siebie jako poznanego przez Boga od wieków (Rz 8,29). Co prawda światło zawarte w prawdach nadprzyrodzonych przekracza bezwzględnie wszelki ludzkie poznanie (2DGK 3,1), ale rozum ma dostęp do rzeczy nadprzyrodzonych, gdy Bóg zechce go podnieść do aktu nadprzyrodzonego (2DGK 3,1). Klasyczne wyjaśnienie odwołuje się do potentia obedientalilis, możliwości udzielenia człowiekowi bytu nadprzyrodzonego (PD 5,4). Poznanie nadprzyrodzone oznacza nade wszystko poznanie w Bogu, w głębokościach Bożego poznania, a nie w sobie, tzn. w głębi własnego umysłu (możliwego naturalnego poznania). Jest więc niejako poznaniem zapożyczonym od Boga. Na przykład prorok Balaam jest tym, który ogląda widzenie Wszechmocnego, a w wiedzy Najwyższego ma udział (Lb 24,16). Poznanie kontemplacyjne jest nadprzyrodzone z dwóch względów: może sięgnąć istoty Boga oraz jest dokonywane za pomocą nadprzyrodzonego narzędzia. Można ją rozumieć jako osobliwe poznanie… w nadzwyczajny sposób, drogami osobliwymi i zupełnie różnymi od wszelkich zmysłów i zwykłego naturalnego poznania (PD 17,7).

b. Kontemplacja jest wlana

Samodarowanie Boga osiąga swe pełne znaczenie w doświadczeniu, tzn. kiedy Bóg w pełni udostępnia Siebie dla ludzkiego przeżycia. W teologii mistycznej tego typu ofiarowanie nazywamy wlaniem. O kontemplacji orzekamy również, że jest wlana. Ma to kilka znaczeń. Wlany oznacza przede wszystkim nie przynależący do natury człowieka, zupełnie innego rodzaju niż ludzki, właściwy jedynie Bogu. W sensie ścisłym można mówić o udzielaniu się istoty Boga, co objawia absolutne napięcie pomiędzy stworzonym i Niestworzonym. Udzielnie kontemplacyjne jest tym samym ożywczym udzielaniem się Ducha Świętego, o którym mówi Ezechiel: Udzielę wam mego ducha po to, byście ożyli (Ez 37,14). Jest to udzielanie się ożywia ducha pokornych i tchnie życie w serca skruszone (por. Iz 57,15). Udzielanie związane jest z zarówno z darem Boga, jak i z odpowiedzią, która formułuje się jako przyjmowanie, a więc odnosi się do stanów biernych. Boskie udzielanie można odróżnić od poznania (por. PD 13,3). Co zostaje udzielone w kontemplacji, co wykracza poza poznanie? Św. Jan od Krzyża zauważa, że Bóg udziela duszy to, co jest właściwym życiem, to, czego, gorąco pragnie, oraz oddanie się jej Umiłowanego (PD 13,3). Boskie udzielanie odbywa się w ukryciu i wśród ciemności, bez udziału rozumu i innych władz (2N 17,2). Stwierdzenie o wykluczeniu rozumu uświadamia bierną naturę kontemplacji. Kontemplacja jest udzielana substancjalnie w samym wnętrzu duszy, poza rozumieniem i działaniem wszelkiej innej władzy, ponieważ udzielana jest bez form i obrazów. Rozum nie ma dostępu na kontemplacji, ponieważ jedynie Duch Święty wlewa ją i rozporządza w duszy (2N 17,2). Z subtelnego i miłego udzielania się ducha spływa poznanie na rozum (PD 14-15,14). To udzielanie potęguje pragnienie zjednoczenia z Bogiem tak, że dusza nie chciałby już przeżywać kontemplacji w ciele, ale we wzlocie ducha poza ciało (PD 13,5).Św. Jan od Krzyża twierdzi, że Bóg nie udziela się duszy przez…poznawanie Go, lecz przez miłość rodzącą się z tego poznania (PD 13,11). To miłość łączy, a nie poznanie. Stwierdzamy więc, że interpretacja epistemologiczna kontemplacji, akcentująca jedynie poznanie, jest zbyt wąska i nie oddaje natury rzeczy.To udzielanie odbywa się w bezwarunkowym otwarciu na istotę Boga. Jest to otwarcie sięgające samej istoty człowieka – apex mentis, które umożliwia wlanie boskiej treści w antropologiczną strukturę. To duchowe otwarcie możliwe jest dzięki wierze.Ale wlanie Boskiej treści nie wyczerpuje kategorii wlania. Wlany oznacza również, że Bóg dostarcza swoistego narzędzia, dzięki któremu kontemplacja staje się możliwa. Człowiek w swej stworzonej naturze nie posiada żadnego adekwatnego narzędzia, które umożliwiałoby mu bezpośredni kontakt z Bogiem. Narzędzie to ofiaruje mu sam Bóg. Kontemplacja jako narzędzie poznania zostaje wlana w postaci boskiego sposobu poznania. Kontemplacja jest zatem boskim, darowanym narzędziem poznawczym, niezależnym od naturalnych struktur poznania. Poznawana substancja [Boga] – pisze św. Jan od Krzyża – to upragnione oczy (PD 14-15,16). Tak więc, poznawane zarazem dostarcza narzędzia poznawczego. Wlanie można biblijnie zinterpretować jako tchnienie (Rdz 2,7), ponieważ Bóg udzielając Siebie, jednocześnie powoduje, że spływa na rozum tchnienie zrozumienia (PD 14-15,14), a następnie – tchnienie jako takie określa porządek stwórczy. W kontemplacji Bóg tchnie Siebie. Nie chodzi więc o jakieś poznanie Boga ze strony stworzenia, ale po pierwsze – o poznanie istoty Boga, po drugie, o poznanie na taki sam sposób, jakim Bóg poznaje sam Siebie. Może ono zaistnieć dzięki uprzedniemu darowi wiary, otrzymanemu jako element organizmu nadprzyrodzonego w sakramencie chrztu św. Wiara, możliwość przyjęcia i odpowiedzi na Boga zostaje ubogacona boskim działaniem kontemplacji i przekształca ją w bierny, tzn. mistyczny sposób poznawania. Wlanie treści, substancji Boga odbywa się na dwa sposoby: udzielanie się w duchu i udzielanie czysto duchowe (2N 1,2). Ten ostatni charakteryzuje się tym, że ustają zachwyty, omdlenia i męczarnie ciała, typowe dla wcześniejszych udzielań.W tej kontemplacji poucza Bóg duszę sposobem ukrytym i zaprawią ją do doskonałej miłości, podczas gdy ona nic nie czyni i nie rozumie, jakim sposobem owa kontemplacja jest wlewana (2N 5,1). Można powiedzieć za św. Janem od Krzyża, że duch smakuje Boga w ogólnym wlaniu ciemnym i tajemniczym (ŻPM 3,51) nie mając jasnego dostępu do tego co smakuje. Kontemplacja teologiczna dotyczy rzeczywistości Boskich i jest wlanym, tzn. Boskim sposobem poznania. Zasadniczo należy ją określić jako duchowy, a nie zmysłowy sposób poznania, następnie – dotyczy samego Boga, a nie Jego dzieł czy działania. W kontemplacji objawia się Bóg jako najwyższa prawda i jako miłość. Kontemplacji teologicznej nie należy również rozumieć jako zdolności umysłu, opartej na przyrodzonym świetle umysłu. Kontemplacja teologiczna (teologalna) w szerokim sensie jest oglądem Boga w świetle wiary. Natomiast kontemplacja mistyczna w sensie poznawczym jest oglądem Boga w świetle właściwym samemu Bogu. Jeżeli zdefiniujemy wiarę wprost jako Boski sposób poznania, wtedy obie definicje (wiary i kontemplacji), będą semantycznie zbliżone, ale osłabione zostanie rozróżnienie pomiędzy wiarą a visio beatifica.Wydaje się zasadne wprowadzenie rozróżnienia na wiarę w sensie antropologicznym (od strony człowieka) to co tradycyjnie rozumiemy przez wiarą, oraz wiarę w sensie teologalnym, mistycznym (boski sposób poznania). Takie rozróżnienie pozwoliłoby ukazać niekwestionowaną nowość (nową jakość) doświadczenia kontemplacyjnego, oraz mówić z większą pewnością o poznaniu Boga w boski sposób, tzn. udzieleniu Jego sposobu poznania. Ponieważ kontemplacja jest poznaniem wlanym, pociąga to za sobą istotne konsekwencje. Można mówić jedynie o próbie przybliżenia, ujęciu w sposób przybliżony, swoistej aproksymacji teologicznej jej natury. Następnie fakt, że nie mamy dostępu do samej natury rzeczy, pozwala nam jedynie uchwycić skutki, przejaw obecności Boga i Jego działania. Jeżeli pojawia się przekonanie, że Bóg w akcie kontemplacji nie wlewa Siebie (swej istoty), a np. tylko swe działanie, to kategoria wlania traci swą doniosłość, ulega redukcji do odbioru Bożego działania. Oczywiście Bóg udziela z całą hojnością swoich nieprzebranych darów, odziewa blaskiem wiedzy i chwały (PD 14-15,2), ale udziela się również substancjalnie.

c. Kontemplacja jest bierna

Dzięki kategorii bierności możemy mówić o progu kontemplacji. Zdaniem wielu zawieszenie sfery zmysłowej i duchowej należy do istotnych elementów kontemplacji. Można mówić o kilku formach bierności. Bierny wymiar należy rozumieć jako osobistą interwencję Boga. Droga kontemplacji polega na tym, że Bóg sam od siebie żywi i wzmacnia duszę, bez jej… czynnej współpracy (1N 14,1). Jest to bierność w znaczeniu uległości Boskiemu działaniu. W procesie kontemplacji pojawia się inny rodzaj bierności, rozumiana jako bierność funkcyjna władz: Bóg ogranicza władze wewnętrzne, obierając rozumowi oparcie, woli słodycz, a pamięci rozważanie (1N 8,7). Ten rodzaj wpływu Boga wprowadza w stan bierny we władzach w zakresie dokonywania właściwych dla nich aktów. Chodzi o swego rodzaju stałą niewydolność władz, o ciągłe odczuwanie niemożności w zakresie ich naturalnego działania. Innego typu bierność towarzyszy konkretnym łaskom duchowym, związanym z gwałtownością duchowego skupienia i wyrwania w sferę duchową przez Boga. Tu należałoby mówić o zawieszeniu władz. Należałoby wspomnieć również o bierności wynikającej z przenikania w ducha ludzkiego (PD 20-21,9), a więc bierności rozumianej jako pojawianie się pewnych stanów jako reakcji na duchowy wpływ niezależny od człowieka. Bierność może być wyrażona również jako zwycięstwo Boga, który nas umiłował (Rz 8,37). Przy opisie natury bierności należy zwrócić uwagę na pewien rodzaj kontemplacji, który towarzyszy człowiekowi, bez zawieszania funkcjonowania jego władz. Wspomina o tym autor Chmury niewiedzy: Inni, przeciwnie, tak są wysubtelnieni przez łaskę i mają taką zażyłość z Bogiem w tej łasce kontemplacji, że cieszą się nią kiedy chcą, nie wychodząc ze swego zwyczajnego stanu. (…) Jednocześnie będą mieli całkowitą swobodę używania swych władz i swych zmysłów, którymi będą mogli się dowolnie posługiwać, może nie bez pewnej trudności, ale nie będzie to trudność wielka. Bierność nie musi być stałym komponentem towarzyszącym kontemplacji, a ustaje w najwyższym typie zjednoczenia, kiedy to ciało dostosowuje się do stałego działania tej łaski.Bierność, a więc boski sposób udzielania wiąże się nie tylko z najwznioślejszym i najsubtelniejszym poznaniem, które przenika istotę duszy, ale i z rozkoszą ponad wszelką miarę (PD 14-15,14). Św. Bernard z Claivaux mówiąc o trzecim stopniu kontemplacji, określa ją jako sprawienie prawdy w człowieku przez Trójcę Przenajświętszą. Ujawnia to jej bierny charakter. W języku biblijnym zostało to wyrażone w Pieśni nad pieśniami: Wprowadził mię Król do swojej komnaty (Pnp 1,3)… To tam widzi rzeczy niewidzialne, słyszy niewypowiedzialne, o których człowiekowi mówić się nie godzi (por. 2Kor 12,4), albowiem te rzeczy przewyższają całą wiedzę, jaką noc przekazuje nocy; dzień jednak wypowiada do dnia słowo prawdy i mądrym wolno mówić o mądrości, a duchowym obwieszczać sprawy Ducha. Dostrzegamy jednak, że kontemplacyjna aktywność Boga, zmierza do zdynamizowania struktur, których dotyka. Bierność odbioru przekształca się w kontemplacyjny dynamizm.

d. Kontemplacja jest ciemna

Ciemność kontemplatywną należy odróżnić od ciemności, którą źródłem jest szatan, usiłujący pogrążyć duszę w mrokach, by przyćmić światło Boże (PD 20-21,9). Powracając do tajemnicy Boga, który zamieszkuje światłość niedostępną, którego żaden z ludzi nie widział ani nie może zobaczyć (1 Tm 6,16), należy zaznaczyć, że interpretacja natury kontemplacji zasadniczo zależy od określenia natury owej niedostępności. O ile na ogół zastrzega się widzenie Boga dla poznania uszczęśliwiającego, tak można dla natury kontemplacji określić dziedzinę zamieszkiwania światłości niedostępnej. Niedostępność owa rozumiana jest jako ciemność poznawcza. Kontemplacja jest ciemna, ponieważ im bardziej wnikliwie wchodzi to światło Boże w duszę, tym więcej ją zaciemnia (2N 8,2). Mamy tu do czynienia ze swoistym odwróceniem proporcji: boskie światło tym bardziej zaciemnia duszę, im samo w sobie jest czystsze i jaśniejsze (2N 8,2). Wynika to ze słabości naturalnej umysłu: rzeczy nadprzyrodzone tym ciemniejsze są dla naszego zrozumienia, im same w sobie są jaśniejsze i oczywiste (2N 8,2).Kategoria ciemności w kontemplacji określa poznanie bezpojęciowe, poza kategorialne, a więc nie dające się zasymilować przez naturalny umysł. W swej istocie „nie da się pomyśleć”. Poznanie metafizyczne nie może osiągnąć boskiej istoty. Może ono być jedynie niewspółmiernie, nieadekwatnie wychwycone, gdyż opiera się założeniach analogicznych. Wynika to z nieskończonej natury Boga, którego żadne naturalne narzędzie poznawcze nie potrafi ująć, pomieścić. Kontemplacja jest w swej istocie promieniem ciemności, tajemnym poznaniem dla rozumu, który je przyjmuje (2DGK 8,6), jest pojęciem ciemnym i ogólnym, które otrzymuje się przez wiarę (2DGK 10,4). Nie tylko przekracza miarę jej pojemności, lecz również zaciemnia i pozbawia ją możności posługiwania się naturalną inteligencją (2N 5,3). Bóg światłem nadprzyrodzonym zwycięża i wyniszcza jej [tj. duszy] naturalne siły rozumowe (2N 5,3). Wypala wszystko to, co nie potrafi żyć w czystej przestrzeni ducha, co tkwi korzeniami w samej substancji duszy, przez co człowiek doświadcza wewnętrznego wyniszczenia (2N 6,5). Kontemplacja mistyczna pojawia się jako Boska ciemność, gdyż wynika z czystego i nadmiernego światła Boskiego, które oślepia ludzki umysł. Aby przybliżyć naturę kontemplacyjnej ciemności, możemy posłużyć się biblijnym wyrażeniem: Nagiął niebiosa i zstąpił, a czarna chmura była pod Jego stopami (2 Sm 22,10). Bóg spowija się w ciemność obłoku, który jest początkiem, niejako podnóżkiem boskiego poznania. Ciemność wynika ponadto ze struktury poznania. Próbując określić, osądzić poznanie struktury poznawcze szukają dystansu, chcąc spojrzeć z oddalenia, by włączyć to poznanie w horyzont przeżyć, jednocześnie je traci. Ciemność jest źródłem katafatycznego orzekania o Bogu, co na poziomie języka jawi się jako swego rodzaju większa uczciwość w mówieniu o kontemplacji. Ciemność wreszcie oznacza boską ciemną inteligencję (oscura inteligentia divina). Jest ona taka dla człowieka, ponieważ pojawia się w dwumianie ukryty-niepojęty. Wynika to z faktu, że Bóg ukrywa się w istocie duszy (jest władzom niedostępny) i sama kontemplacja, udzielanie się Boga jest ukryte (poziom ontologiczny). Następnie jest ukryta, ponieważ jej nie można wyrazić (2N 17,5) (poziom językowy). Kontemplacja jest ciemna również dlatego, że jest udziałem w nieskończonym poznaniu Boga (świadomość partycypacji).Dusza oświecona tym światłem z całą prawdą poznaje, że nie może jej dosięgnąć, a tym bardziej wyrazić zwykłymi ludzkimi słowami (2N 17,6). Ukryty znaczy więc nie do odkrycia, natomiast niepojęty – nie do uchwycenia, nie do ujęcia w ramach naturalnego umysłu. W analizie nadprzyrodzonej natury kontemplacji należy wskazać na jeszcze jeden istotny problem. Polega on również na „zawieszeniu”, a raczej na wzięciu w nawias, religijnego czy nawet teologicznego myślenia. Istotne jest stwierdzenie św. Jana od Krzyża o kontemplacji: ponieważ ta droga jest całkowicie nie znana pojęciu ludzkiemu, więc dusza idzie po niej nic nie rozumiejąc ani po ludzki ani po Bożemu (2N 17,7). Kontemplacja wyprowadza człowieka nie tylko poza struktury języka, ale i poza struktury myślenia religijnego. Stwierdzenie to jest bardzo ważne dla ścisłości metodologicznej opracowań na temat natury kontemplacji. Po trzecie, ukrycie dotyczy nie tylko Boga – kontemplacja ukrywa człowieka w sobie (2N 17,6). Ukrycie to polega na najgłębszej samotności, na oderwaniu i oddaleniu od wszelkiego stworzenia (2N 17,6). Ciemność kontemplacyjnego poznania łączy się również nader istotnie z nadprzyrodzoną nadzieją. Św. Paweł odsłania przed nami prawdę: Jeżeli jednak, nie oglądając, spodziewamy się czegoś, to z wytrwałością tego oczekujemy (Rz 8,25). Istotnym komponentem kontemplacji jest wytrwała nadzieja – oczekiwanie pełni, spodziewany ogląd.Jeżeli mówmy, że kontemplacja jest ciemna, to zarazem należałoby zapytać, czy zasadniczo jest ona ciemna jedynie co do istoty Boga (absolutną jasność oglądu istoty Boga człowiek nabywa w wizji uszczęśliwiającej) i czy jednak nie pojawia się jakiś element jasności. U św. Jana od Krzyża często przy analizie stanów kontemplacyjnych pojawia się twierdzenie o jasnym poznaniu. Człowiek widzi i kosztuje rzeczywistość Boga. W nieskończonej prostocie Jego bytu można poznawać i kosztować wszystkie przymioty Boga, a poznawanie i kosztowanie jednego z nich nie przeszkadza doskonałemu poznaniu i smakowaniu drugiego (ŻPM 3,17). Św. Jan od Krzyża mówi, że istnieje czysta i jasna kontemplacja istoty Boskiej (PD 39,2). Już nie jesteś dla mnie ciemny, jak przedtem, lecz jesteś boskim światłem mego rozumu, przez które cię mogę widzieć (ŻPM 1,26). Owa jasność poznania wynika ze specyficznej łaski namaszczeń… zbliżonych do natury Boga (ŻPM 3,28). Namaszczenie umysłu przygotowuje bezpośrednio do przeobrażenia we wszystkich władzach (ŻPM 3,28). U św. Jana Apostoła znajdujemy teksty, w których łączy on poznanie i wiedzę z namaszczeniem. W liście pisze: Wy natomiast macie namaszczenie od Ducha Świętego i wszyscy jesteście napełnieni wiedzą (1 J 2,20), natomiast w Apokalipsie czytamy o pozyskaniu balsamu do namaszczenia twych oczu, byś widział (Ap 3,18). Kontemplacja może być swego rodzaju namaszczeniem człowieka, w którym pozyskuje on nowy horyzont poznania i miłowania. Światło kontemplacji ma kwalifikację chrystologiczną. Nadprzyrodzone światło dane w kontemplacji jest zorzą oczu. Jeżeli ktoś pragnie jasnego widzenia Boga, to pragnie jednocześnie widzenia Syna, gdyż światłem niebios jest Syn Boży (PD 10,8).

e. Kontemplacja jest bezpośrednia

Mówiąc w definiowaniu kontemplacji, iż jest ona bezpośrednia, należy wykazać przybliżyć charakter tej bezpośredniości. Czy bezpośredniość oznacza brak wszelkiego pośrednictwa pomiędzy Bogiem a człowiekiem, czy też specyficznie – bezpośredniość doświadczenia. Jasnym jest że, bezpośredniość absolutna dostępna jest tylko w życiu wiecznym.Przy okazji mamy do czynienia z inną kategorią oddzielenia. Nie chodzi tu jedynie o oddzielenie poznawcze, ale szerzej – o teologiczne. Znakomicie ujął to Mikołaj Cabasilas, przy okazji analizy Boskiego mirona: Ponieważ ludzie z trzech powodów oddaleni są od Boga – przez swą naturę, przez swe grzechy i przez swą śmierć – dlatego Zbawiciel przeniósł ich do czystego posiadania Boga i bezpośredniego zjednoczenia z Nim, krok za krokiem niszcząc kolejne przeszkody: pierwszą uczestnicząc w naszej naturze, drugą umierając na krzyżu, w końcu poprzez zmartwychwstanie obala ostatni mur wyzwalając całkowicie naturę człowieka spod tyranii śmierci. Zaprezentowane trzy przestrzenie mogą stanowić zarazem główne nurty kontemplacyjnego oczyszczenia i osadzają zagadnienie kontemplacji w ścisłym chrystologicznym nurcie.Podejmując kwestie kontemplacyjnego poznania stwierdzamy, że zarówno doświadczenie, jak i osąd, czy zdolność myślenia, a nawet świadomość kontemplacji niesie w sobie rzeczywistość oddzielenia od przedmiotu, czyli w naszym przypadku od Boga. Sama formuła podmiotowości czy osoby domaga się kategorii odrębności. O jaką więc bezpośredniość chodzi? W cieniu zagadnienia bezpośredniości pojawia się zagadnienie pośrednictwa. Bóg udziela się człowiekowi poprzez dobra duchowe (por. PD 2,2), poprzez uczucia, itd. W dziedzinie bezpośredniości kontemplacji należy z całym naciskiem podkreślić pośrednictwo wiary, jako jedynego i właściwego środka kontemplacji. Lecz z drugiej strony doktryna zjednoczenia św. Jana od Krzyża zakłada bezpośrednie obcowanie z Bogiem (2DGK 9,4). Przy analizie kategorii bezpośredniości możemy postawić pytanie, na ile możliwe jest bezpośrednie poznanie istoty Boga? By mówić poprawnie o przedmiocie kontemplacji należałoby wprowadzić rozróżnienie pomiędzy samym Bogiem, czyli Jego istotą, a darem Bożym, w jakiejkolwiek formie on by się nie pojawił. Określenie „dar Boży” zawiera wszelkie formy przejawiania się Boga człowiekowi. Konsekwentnie tego rozróżnienia w swojej doktrynie broni św. Jan od Krzyża. Kontemplacja (wlana) stanowi rozwinięty, dojrzały sposób poznania Boga wyrastający z wiary. Jeżeli więc założymy, że Bóg dając Siebie poprzez absolutną prostotę takiego aktu daje Siebie całego, to można stwierdzić, że przedmiotem tak rozumianej kontemplacji jest Bóg wraz ze swą istotą. Proponowane określenie nie znaczy: tylko istota Boga, ponadto nie rozróżnia pomiędzy istotą a działaniem Boga. Kontemplacja jako prosty akt Boskiego poznania poznaje Boga wraz z jego istotą, ponieważ wynika z Jego istoty. Jest poznaniem istotowym, tzn. z jednej strony nie ulega pozorom (Mdr 13,7), przenika zewnętrzne warstwy, z drugiej zaś – sięga istoty rzeczywistości, którą jest Bóg. Dla wyjaśnienia możemy zaznaczyć, że Bóg daruje się swej istocie, ponieważ inaczej nie może, natomiast, pozostaje odrębnym problemem, na ile człowiek ma dostęp poznawczy do istoty Boga przez swą bytową złożoność i ograniczenie zdolności poznawczych.Poznanie kontemplacyjne odnosi się w sposób właściwy do istoty Boga, gdyż jedynie poznanie istoty jest prawdziwym poznaniem, i… dusza nie poprzestaje na częściowym poznaniu (PD 6,6), ale ponieważ władze człowieka nie mają dostępu do kontemplacji, mówimy o niepoznawalności Jego istoty. Bezpośrednia bliskość Boga obwarowana jest bezpośredniością śmierci w zapewnieniu samego Stworzyciela: żaden człowiek nie może oglądać mojego oblicza i pozostać przy życiu (Wj 33,20). Przyjmujemy tu tożsamość oblicza i istoty. Kontemplacja może odnosić się do istoty Boga ponieważ: sam Bóg jest niezłożony i dając łaskę jednocześnie daje Siebie; jest możliwe nadprzyrodzone utrzymanie człowieka przy życiu. Możliwe jest zastąpienie naturalnej więzi pomiędzy ciałem i duchem poprzez łaskę. W kontemplacji może się zdarzyć, że duch człowieka jest odrywany od ciała, powodując zupełne zatrzymanie życia naturalnego, i człowiek przekracza niejako granicą śmierci, ale wtedy naturalny związek duszy i ciała zastępuje łaska. Jest to szczególna interwencja Boga, który ofiarując pełnię kontemplacyjnego poznania jednocześnie podtrzymuje człowieka przy życiu (PD 13,4). Dotyczy to widzenia Boga, jakie miał Mojżesz, kiedy to Pan rozmawiał z Nim twarzą w twarz (Wj 33,11), gdy ręka Pana, została na nim położona (Wj 33,22) (2DGK 24,3), a jemu to dane było oglądać postać Pana (Lb 12,8). Kontemplacja posiada oczywiście wiele innych komponentów, jak pokój lub udręczenie, rozkosz czy pustka, chwała Boża lub odczucie nędzy, tak, że doświadczenie istoty może być przesłonięte. Najczęściej też autorzy mistyczni skupiają się na walorach doświadczenia, a nie na teologicznej naturze sprawy. Poza tym należy stale mieć na uwadze zupełny brak proporcji pomiędzy treścią kontemplacji a wizją uszczęśliwiającą. Św. Jan od Krzyża używa znakomitego poetyckiego określenia, iż w kontemplacji Bóg wyłania się cienia, tzn. nawet najwyższe poznanie Boga, jakie dusza może otrzymać w tym życiu, są to jakby bardzo dalekie zjawy (PD 13,10). Biblijnie możemy tego typu poznanie określić jako widzenie chwały za Księgą Syracha: Ezechiel oglądał widzenie chwały, jakie okazał mu [Pan] na rydwanie cherubów (Syr 49,8). Koncentrując się na kontemplacyjnym poznaniu chwały, jednocześnie wskazujemy poznanie Tego, który powołał nas swoją chwałą i doskonałością (2 P 1,3).

f. Kontemplacja jest kosztowaniem

W zagadnieniu kosztowania ogniskuje się z jednej strony problem udziału sfery zmysłowej, psychologicznej w boskiej kontemplacji, z drugiej natomiast udział zmysłów duchowych. Zrazu bowiem powstaje pytanie, dzięki czemu człowiek może kosztować rzeczywistości boskich? Teoria zmysłów duchowych współbrzmi z językiem wyrażającym samą istotę doświadczenia jako takiego (doświadczania czegoś), jak i poszczególnych jego elementów (duchowy zmysł dotyku, słuchu, wzroku, zapachu, smaku). Z tego punktu widzenia można przyjąć z wdzięcznością teorię Orygenesa o rozwoju zmysłów duchowych, gdyż dostarcza ona wyjaśnienia, jakim narzędziem człowiek odczuwa kontemplację. Ponieważ nie jest ona osiągalna przez władze człowieka, Bóg rozwija władze nadprzyrodzone w procesie kontemplacji. Działanie zmysłów duchowych jest formułowane w stronie biernej, tzn. człowiek jest dotykany, słowa są słyszane, światła są widziane, zapachy są odczuwane, rzeczy są smakowane. Bóg zastrzega sobie początek, jak i przebieg czy intensywność łaski, która objawia się w przeżyciu.Innym ośrodkiem kontemplacji, związanym bardziej ze świadomością jest tzw. umył bierny (PD 14-15,16). Św. Jan od Krzyża pisze: Takie poznanie jest największą rozkoszą duszy, gdyż jest w rozumie, a na rozumie, jak mówią teologowie, opiera się kosztowanie, czyli widzenie Boga (PD 14-15,14). Przyczyna tej rozkoszy jest w tym, że udziela się duszy sama istota wolna od wszelkich przypadłości i wyobrażeń, gdyż udziela się umysłowi, który filozofowie nazywają „biernym” lub „możnościowym”, czyli rozum otrzymuje to poznanie biernie bez żadnego działania ze swej strony (PD 14-15,14). W swej najbardziej rozwiniętej formie kontemplacja sprawia, że człowiek widzi i smakuje… całą obfitość nieocenionych bogactw; znajduje całkowite odpocznienie i wytchnienie…, poznaje tajniki i osobliwe prawdy Boże, będące coraz to nowym pokarmem…, odczuwa straszliwą potęgę Boga, kosztuje niewypowiedzianej słodyczy i rozkoszy ducha i znajduje spoczynek i światło Boże (por. PD 14-15,4). Poznaje i smakuje Boga, według Jego właściwości i przymiotów (ŻPM 3,15). Smakuje zatem Jego mądrość, potęgę, nieskończoną dobroć, zaznaje Jego chwały, ponieważ Bóg przekazuje i daje poznać właściwości i formę, a wszystko to dzieje się w jasnych i rozpalonych cieniach (ŻPM 3,15). W języku mistycznym, można stwierdzić, że człowiek ma dostęp do pochodni jednego prostego bytu Boga, oświecającego ją obecnie wszystkimi sposobami (ŻPM 3,15).Św. Paweł używa wyrażenia, które możemy odnieść do kontemplacyjnego smakowania, gdy modli się, o to, aby miłość doskonaliła się coraz bardziej i bardziej w głębszym poznaniu i wszelkim wyczuciu (Flp 1,9). Wyrażenia: głębsze poznanie i wszelkie wyczucie uświadamiają, że ów splot poznawczy i doświadczalny. Zarazem wyrażenie wyczucie odwołuje się nie tylko do przeżywania, ale wartościowania, wyczuwania wartości treści niesionej przez kontemplację. Kosztowanie podlega procesowi rozwoju, oczyszczeniu. Należy się usilnie starać, by wola była ogołocona i wyzbyta ze swych odczuć, bo jeśli się nie cofa wstecz za poszukiwaniem jakichś odczuć i smaków, postępuje naprzód – chociażby nie czuła tego wyraźnie – wznosząc się ponad wszystkie rzeczy do Boga (ŻPM 3,51). Jeżeli kontemplacja nie przenika człowieczego ducha na sposób oczyszczający, ale na sposób oświecający i miłosny, wtedy smakuje wielkiej słodyczy, pokoju i miłosnej przyjaźni z Bogiem (2N 7,4). Miłość doskonała nie zadaje bólu (PD 39,14). Kosztowanie kontemplacyjne ma wtedy charakter namaszczenia. Św. Jan od Krzyża mówi o delikatnym olejku miłosnego poznania (ŻPM 3,43). Udziela się ono się nie tylko duszy, ale i ciału – można mówić o całościowym udziale człowieka w smakowaniu Boga. Z tego dobra duszy rozlewa się czasem i na ciało namaszczenie Ducha Świętego. Raduje się wtedy cała istota zmysłowa i wszystkie aż do szpiku członki, kości, nie tak słabo, jak w zwykłej radości, lecz z głębokim odczuciem rozkoszy i chwały, która się rozlewa aż do najdalszych kończyn rąk i nóg. I odczuwa ciało taką chwałę w chwale duszy… (ŻPM 2,22). Kosztowanie osiąga swój szczyt w łasce upojenia najwyższą mądrością Boga (PD 26,13), którą człowiek się syci. Upojenie to wnosi szczególnego rodzaju poznanie: Wszedłszy w tę wzniosłą mądrość Bożą, dusza poznaje za jej pomocą, że wszelka mądrość nie znająca tej wiedzy, nie jest mądrością, lecz głupotą, w której niczego się nie poznaje (PD 26,13). Następnie, ponieważ pozostaje cała porwana, upojona miłością, przemieniona w Boga, nie pozwala jej zwracać uwagi na jakąkolwiek sprawę świata (PD 26,14). Duch Święty rozpala duszę człowieka tak, że daje jej smak tego, co zawiera w sobie życie wieczne (ŻPM 1,6).

http://www.communiocrucis.pl/index.php/natura-kontemplacji

*******

Najpiękniejsze metody modlitwy kontemplacyjnej

Wspinając się coraz wyżej w swych duchowych pragnieniach, człowiek odkrywa kontemplację jako rzeczywistość nie tylko możliwą dla siebie, ale i sobie zadaną. Pragnąc odpowiedzieć na taki rodzaj łaski szuka sposobów pogłębienia swej modlitewnej formacji, oraz stylu życia, który by odpowiadał wewnętrznym natchnieniom.W historii myśli kontemplacyjnej stawiano sobie pytanie, na ile człowiek o własnych siłach, może przekroczyć bramę kontemplacji. Mówiono o tzw. kontemplacji nabytej, w odróżnieniu od wlanej. Tę pierwszą można by nazwać modlitwą prostego spojrzenia, lub też modlitwą głębokiego milczenia, gdzie pokoju dostępują nie tylko psychologiczne, ale i głębsze warstwy bytu. Główną rolę odgrywa miłosna wiara. W niej oświetlony umysł mocą Ducha Świętego zaczyna głębiej rozumieć rzeczywistość. Jak stwierdza Gaudium et spes: Dzięki darowi Ducha Świętego dochodzi człowiek przez wiarę do kontemplacji i pojmowania tajemnicy planu Bożego (GS 15). Kontemplacja wyraża niezwykłe, nieustanne trwanie myślą i sercem przy Bogu (por. PC 5), pośród Jego tajemnic, zwłaszcza odnośnie do człowieka. Początkiem kontemplacji są oczy zwrócone na Boga, jedynie na Boga. Pośród wielu miłosnych poznań dokonuje się wprowadzenie w nową duchową topografię.Pośród niej rozkwita głębia serca w gorącym spojrzeniu, czystym, pełnym ufności, zwróconym ku Ojcu w niebiosach. Aby wejść w dziedzinę kontemplacji, w niezwykłą noc kontemplacji należy przytoczyć klasyczny tekst św. Jana od Krzyża:

Usiłuj zawsze skłaniać się:

• nie ku temu co łatwiejsze, lecz ku temu co trudniejsze;
• nie do tego co przyjemniejsze, lecz do tego co nieprzyjemne;
• nie do tego co smakowitsze, lecz do tego co niesmaczne;
• nie do tego co daje spoczynek, lecz do tego co wymaga trudu;
• nie do tego co daje pociechę, lecz do tego co nie jest pociechą;
• nie do tego co większe, lecz do tego co mniejsze;
• nie do tego co wzniosłe i cenne, lecz do tego co niskie i wzgardzone;
• nie do tego aby pragnąć czegoś, lecz do tego by nie pragnąć niczego, nie szukając tego co lepsze wśród rzeczy stworzonych, ale tego co gorsze.

Pragnij z miłości dla Chrystusa dojść do zupełnego ogołocenia, ubóstwa i  oderwania się od wszystkiego, co jest na świecie.

Wysiłki te trzeba podejmować całym sercem i z uległością woli. Bo jeśli  szczerze przystąpi się do nich, spełniając je starannie i roztropnie, wkrótce znajdzie się w nich wielką rozkosz i pociechę (1DGK 12,6-7).

Takie zachowanie daje nam szerokie podstawy, by pojąć trud kontemplacji, i zagwarantować szybki postęp na tej drodze. W takim kontekście dokonuje się nowe odkrycie modlitwy. Modlitwa dla takiego człowieka staje się niemal instynktem. Coraz mocniej przemawiają słowa apostolskie o nieustannej modlitwie, by przede wszystkim modlić się (por. 1Tm 2,1), modlić się na każdym miejscu (1 Tm 2,8). Słowa św. Pawła o rozmodlonym duchu i umyśle: Będę się modlił duchem, ale będę się też modlił i umysłem, będę śpiewał duchem, będę też śpiewał i umysłem (1 Kor 14,15), mogą stać się programem życia. Zachęty: Przy każdej sposobności módlcie się w Duchu! Nad tym właśnie czuwajcie z całą usilnością (Ef 6,18); Trwajcie gorliwie na modlitwie (Kol 4,2) – potrafią zdominować cały styl życia.Modlitwę taką może się rozpoczynać w kontemplacyjnym odmawianiu Ojcze nasz, czy Zdrowaś Maryjo, czy też powtarzaniu imienia Jezus, jak głosi hezychastyczna tradycja Wschodu. Istotą jest praktykowanie, jak zaleca św. Teresa z Avila, należy poświęcić ćwiczeniu przynajmniej kwadrans dziennie.W znamienitej spuściźnie Kościoła istnieje kilka kontemplatywnych nurtów, które pomagają rozwinąć kontemplacyjne postawy, zagospodarować kontemplacyjnie serce, oswoić się z nowym klimatem duchowym. Zechciejmy więc poświęcić odrobinę miejsca kilku znakomitym metodom wprowadzających w świat kontemplacji.

1. Kontemplacyjne otwieranie oczu

Orygenes w Contra Celsum pisze: Zamknijcie wasze zmysły, wznieście spojrzenie waszego ducha a oddalając się od ciała, otwórzcie oczy waszego ducha – to jedyny sposób, aby zobaczyć Boga.Św. Jan od Krzyża: Dusza powinna tylko z miłości patrzeć na Boga… trwać niewzruszenie z miłosną uwagą, i prostą i szczerą jak ten, który otwiera oczy z myślą o miłości (ŻPM 3,33). Kontemplacja w swej istocie wiąże się z otwieraniem oczu z miłości. Mieć zakochane oczy. tzn. przyjąć ofiarowaną miłość i odpowiedzieć kochając. Dlatego rozciąga się ona na życie. Być zdolnym do kontemplacji znaczy odkryć, że jestem miłowany, że jest Ktoś, kto tęskni.

2. Kontemplacja lectio divina

Benedyktyńska tradycja kontemplacyjna lectio divina przekazana została w formie listu o. Guigo Kartuza do brata Gerwazego. Guigo II (zm. około 1193 roku) wstąpił do zakonu w Grande Chartreuse, którego został wieloletnim generałem, ale w końcu poświęcił się wyłącznie kontemplacji i pokucie. W liście zawarł klasyczne pouczenia kształtujące wiele pokoleń monastycznych: Gdy pewnego dnia, zajęty pracą ręczną zacząłem rozmyślać o ćwiczeniu się człowieka duchowego, nagle duszy rozmyślającej ukazały się cztery stopnie duchowe, a mianowicie: czytanie, rozmyślanie, modlitwa i kontemplacja. […] Czytanie (lectio) jest więc pracowitym rozważaniem Pism z wielką uwagą. Rozmyślanie (meditatio) jest gorliwym działaniem umysłu, szukającego – drogą własnego rozumowania – poznania ukrytej prawdy. Modlitwa (oratio) jest pobożnym wysiłkiem serca, mającym na celu oddalenie złych rzeczy i osiągnięcie dobrych. Kontemplacja (contemplatio) jest uniesieniem ku Bogu trwożliwego umysłu, kosztującego radości słodyczy wiecznej.Właściwości czterech stopniOkreśliwszy więc już cztery stopnie, pozostaje nam zobaczyć ich właściwości. Czytanie zatem szuka słodkości błogosławionego życia, rozmyślanie znajduje j ą, modlitwa prosi o więcej, kontemplacja smakuje . Stąd i sam Pan mówi: Szukajcie, a znajdziecie, kołaczcie, a otworzą wam. Szukajcie przez czytanie, a znajdziecie przez rozmyślanie; kołaczcie na modlitwie, a będzie wam otworzone w kontemplacji. Czytanie jakby podaje do ust doskonały pokarm, rozmyślanie rozgniata go i przeżuwa, modlitwa wydobywa smak, kontemplacja zaś jest samą słodyczą, która raduje i nasyca. Czytanie dotyka jakby tylko powierzchni, rozmyślanie przenika głębiej, modlitwa jest prośbą pełną pragnienia, kontemplacja – radością otrzymanej słodyczy.[…]RozmyślanieUważne więc rozmyślanie, postępując naprzód nie pozostaje na zewnątrz, nie tkwi na powierzchni, głębiej posuwa stopę. Przenika wewnętrzne sprawy, przeszukuje każdą z osobna. Pilnie rozważa, że Jezus nie powiedział: błogosławieni czystego ciała, lecz serca. Bo nie wystarczy mieć ręce czyste od złych uczynków, jeżeli także umysłu nie obmyjemy ze zdrożnych rozważań. Potwierdza to autorytet proroka, mówiącego: Któż wstąpi na górę Pana albo kto stanie w Jego świętym miejscu? Człowiek rąk nieskalanych i czystego serca. Jak gorliwie musiał rozważać tę czystość serca ów prorok, skoro modląc się mówił: Serce czyste stwórz we mnie, Boże i podobnie: Jeżeli znalazłbym nieprawość w mym sercu, Pan by mnie nie wysłuchał. Dusza więc rozmyśla o tym, jak bardzo troszczył się o tę czystość błogosławiony Hiob, który mówił: Zawarłem przymierze z moimi oczami, by nawet nie spojrzeć na pannę. Oto jak bardzo strzegł się mąż święty, który zamykał swoje oczy, by nie patrzeć na marność, aby niebacznie nie ujrzeć tego, czego – pobudzony – mógłby pożądać. […] Dusza, zapalona takimi pochodniami, takimi rozbudzona pragnieniami, rozbiwszy flakonik alabastrowego olejku, zaczyna wyczuwać jego słodkość – jeszcze nie smakiem, ale jakby powonieniem. I myśli, jak słodko byłoby doświadczać tej czystości, o której dzięki rozmyślaniu wie, jak bardzo jest miłą. Lecz cóż uczyni? Płonie pragnieniem posiadania, a nie widzi w sobie sposobu, jak mogłaby ją posiąść: im więcej szuka, tym więcej pragnie. Gdy mnoży rozmyślania, pomnaża i boleść, ponieważ pragnąc słodyczy czystości serca, nie może jej posmakować. Albowiem ten, kto czyta lub rozmyśla, nie może odczuć owej słodyczy, jeżeli nie będzie mu to dane z góry […]ModlitwaDusza zatem widząc, że sama z siebie nie może dojść do upragnionych słodyczy poznania i doświadczenia i że im bardziej zstępuje w głąb serca, tym bardziej raduje się Bóg, upokarza się i ucieka się do modlitwy, mówiąc: Panie, który ukazujesz się tylko ludziom czystego serca, oto przez czytanie i rozmyślanie badałam, jak mogłabym posiąść prawdziwą czystość, abym za jej pośrednictwem mogła dogłębnie lub choć w małej części poznać Ciebie. Szukałam Twego oblicza, Panie, oblicza Twego poszukiwałam. Długo rozważałam w mym sercu, aż rozgorzał w nim ogień i pragnienie, by bardziej Cię poznać. Dajesz mi się poznać, gdy łamiesz dla mnie chleb Pisma Świętego, i im bardziej Cię poznaję, tym bardziej poznać Cię pragnę, już nie powierzchownie, według litery, lecz przez doświadczenie.[…] Kontemplacja Tymi i podobnymi słowami, pełnymi ognia, dusza rozpala swoje pragnienie, okazuje swoje uczucie. Tymi śpiewami przywołuje Oblubieńca. Pan zaś, którego oczy patrzą na sprawiedliwych, a uszy Jego otwarte są na ich prośby, nie czeka nawet aż skończą się te błagania, lecz przerywając bieg modlitwy prędko się ukazuje i prędko wybiega naprzeciw spragnionej duszy a rozlewając rosę niebiańskiej słodyczy, namaszczając najlepszym olejkiem, ożywia ją zmęczoną, pragnącą – nasyca, wysuszoną orzeźwia i sprawia, w przedziwny sposób umacniając, ożywiając, upajając i otrzeźwiając, że zapomniawszy o rzeczach ziemskich, pamięta ona tylko o Nim. I podobnie jak cielesne żądze zwyciężają duszę tak bardzo, że porzuca ona wszelkie użycie rozumu, a człowiek staje się jakby cały cielesny, tak też dzięki tej niebieskiej kontemplacji wszelkie poruszenia cielesne tak są pochłaniane i opanowywane przez duszę, że ciało już w niczym się jej nie sprzeciwia i człowiek staje się jakby cały duchowy.

3. Kształtowanie ognika miłości

Św. Bonawentura (Giovanni Fidanza, 1217-1274), podczas studiów w Paryżu w 1243 związał się z zakonem franciszkańskim. Po dwudziestu latach uprawiania teologii, został wybrany na generała; późniejszy kardynał i biskup Albano. Rozwijając tajemnicę duchowego wzrostu w Rozmowie z samym sobą o czterech rodzajach modlitwy myślnej, Doktor Kościoła zakreśla kierunki krzyża:Przedmiotem pobożnego duchowego ćwiczenia mają być rzeczy wewnętrzne i zewnętrzne, głębokie i wysokie.Po pierwsze, dusza pobożna powinna poprzez ćwiczenie duchowe skierować promień kontemplacji na swoje wnętrze, żeby zobaczyć, jak jest ukształtowana przez naturę, zniekształcona przez grzech, naprawiona przez łaskę.Po drugie, powinna skierować promień kontemplacji na rzeczy zewnętrzne, aby poznać, jak niestałe jest ziemskie bogactwo, jak zmienna ziemska wyniosłość i jak żałosna ziemska wielkość.Po trzecie, powinna skierować promień kontemplacji ku głębi, żeby zrozumieć nieuniknioną konieczność ludzkiej śmierci, straszną surowość Sądu Ostatecznego i karę piekła nie do zniesienia.Po czwarte, powinna skierować promień kontemplacji ku wysokości, żeby poznać niebieską radość, jej nieocenioną wartość, niewymowną rozkosz i nieskończoną wieczność.Duszo pobożna, oto jest ów błogosławiony krzyż, określony czterema kierunkami, na którym poprzez ustawiczne rozmyślanie winnaś zawisnąć razem ze swym najsłodszym oblubieńcem Jezusem Chrystusem. Oto jest ów ognisty wóz, zaopatrzony w cztery koła, na którym poprzez usilną kontemplację winnaś wstępować do pałacu nieba, w ślad za swoim najwierniejszym Przyjacielem.W dziełku Trzy drogi, albo ogień miłości, zostawił praktyczne wskazania dla wejścia na drogę kontemplacji.Powiedzmy, jak mamy ćwiczyć się w stosunku do ognika mądrości. Należy to czynić w takim porządku:

1° ognik ten trzeba zgarnąć,

2° rozpalić,

3° podnieść.

Zbiera się go przez wycofanie afektu z wszelkiej miłości do stworzeń; dlatego zaś należy wycofać afekt z tej miłości, ponieważ miłość do stworzenia nie pomaga, a jeśli pomaga, to nie wzmacnia, a jeśli wzmacnia, to nie wystarcza; przeto wszelką miłość trzeba całkiem oderwać od afektu.

Po drugie, trzeba ognik mądrości rozpalić, a to za pomocą zwrócenia afektu ku miłości Oblubieńca. Dzieje się to przez przyrównanie miłości albo do samego siebie, albo do afektu niebian, albo do samego Oblubieńca. Robi to człowiek wtedy, kiedy uważa, że miłość może spełnić wszystkie jego potrzeby, że miłość daje niebianom pełną obfitość wszelkiego dobra, że miłość sprawia najbardziej upragnioną obecność Oblubieńca. Właśnie te dobra rozpalają afekt.Po trzecie, trzeba ognik mądrości podnieść ponad wszystko, co zmysłowe, wyobraźniowe i rozumowe, w takim mianowicie porządku, że człowiek:

1° rozmyślając wprost o tym, kogo pragnie doskonale kochać, powie sobie, że ten, kogo kocha, nie jest zmysłowy, gdyż nie jest widzialny, słyszalny, odczuwalny węchem, smakiem ani dotykiem – nie jest więc zmysłowy, ale cały upragniony;

2° pomyśli, że ten, kogo kocha, nie jest wyobrażalny, ponieważ nie jest skończony ani zobrazowany, ani policzony, ani opisany, ani zmienny – jest nie więc wyobrażalny, lecz cały upragniony;

3° pomyśli, że ten, kogo kocha, nie jest rozumowy, ponieważ nie da się udowodnić, określić, domniemać, ocenić, zbadać – nie jest więc zrozumiały, ale cały upragniony.

4. Nieustanne wznoszenie serca

Ze szkoły dominikańskiej wybierzmy przedstawiciela szkoły nadreńskiej, bł. Henryka Suzo (1295-1366), który w wieku dwudziestu lat nawrócił się i zapragnął być sługą odwiecznej Mądrości, związał się z klasztorem w Konstancji. W wykazie zasadniczych dla życia duchowego praktyk, stanowiących najprawdziwszą, najpożyteczniejszą i najbardziej zwięzłą naukę, …która w niewielu słowach ukaże ci wszelką mądrość, aż po najwyższą doskonałość, bł. Henryk Suzo pisze:Wznoś nieustannie swe serce ku ukrytej Boskiej kontemplacji, mając Mnie ciągle przed oczyma, i nigdy nie odwracaj ode Mnie spojrzenia. Kontemplacja ta powinna być celem również innych ćwiczeń, jak ubóstwo, post, czuwanie i wszystkie inne umartwienia. Praktykuj je tylko w takim stopniu, w jakim pomagają ci one w dążeniu do niej. W ten sposób dotrzesz do najwyższej doskonałości, jakiej nie osiąga nawet jeden na tysiąc, a to dlatego, że widząc w tych innych ćwiczeniach sam cel, błądzą oni przez długie lata…Powiedziano ci to po to, abyś wiedział, dokąd masz zmierzać, jaki j powinien być cel twej wędrówki, ku czemu powinny się kierować Twoje serce i umysł. A kiedy zostaniesz pozbawiony tej kontemplacji, powinieneś się poczuć, jakby ci zabrano twoje wieczne szczęście, i masz wrócić do niej jak najszybciej.

5. Miłosna uwaga brata Wawrzyńca

Brat Wawrzyniec od Zmartwychwstania (Mikołaj Herman), urodzony w 1614 roku w Hériminil, diecezja Toul (zm. 1691). Był żołnierzem, ranny w potyczce ze Szwedami, został inwalidą. Pracę znalazł jako skarbnik w ministerstwie skarbu w Paryżu. Po przeżytym nawróceniu wstępuje jako brat konwers do Zakonu karmelitów bosych, gdzie służy Bogu przez 49 lat. W początkowych latach życia zakonnego przeżył w szczególny sposób prawdę o Bożej Opatrzności i zaczął popularyzować pomiędzy znajomymi praktykę Bożej obecności, która jego samego wyniosła na szczyty kontemplacji.Zarówno przy stole, jak i podczas rozmowy, wznoś czasami swoje serce ku Niemu. Nawet najdrobniejszy przejaw pamięci sprawi Mu radość. Nie potrzeba w takich chwilach głośno płakać, On zawsze jest bliżej nas, niż nam się wydaje. […] Nie musimy przebywać nieustannie w kościele, aby rozmawiać z Bogiem. Możemy uczynić kaplicę z naszego serca, a udając się tam od czasu do czasu doświadczymy łagodnej, pokornej i miłosnej wspólnoty z Nim. Każdy zdolny jest do zażyłej z Nim rozmowy, jedni bardziej, inni mniej – On zna nasze możliwości. Najważniejsze, to uczynić pierwszy krok. Być może oczekuje On od nas jedynie postanowienia uczynionego z głębi serca (List 9).Uwielbiałem Go tak często, jak tylko mogłem, trwając duchem w Jego świętej obecności i przywołując Go w umyśle, gdy tylko oddaliłem się od Niego. Miałem niemało problemów z tą praktyką, ale byłem jej wierny bez stresów i obaw nawet w chwilach trudności, gdy z ich powodu, nieświadomie, zapominałem o Nim. Oddawałem się jej nie tylko w ciągu dnia, ale również w czasie wyznaczonym na modlitwę. Nieustannie, każdej godziny i w każdym momencie, nawet w sytuacjach najbardziej zajmujących, odtrącałem i wypędzałem z mego umysłu wszelkie rozumowania, które zastępowały myśl o Bogu (List 12). Dokładaj starań, aby twój umysł trwał w obecności Pana. Jeśli czasami odchodzi i zaczyna błąkać się, niech cię to nie przeraża. Wielki szum wokół niego służy raczej rozproszeniu, aniżeli panowaniu nad nim. Wola powinna przywołać go na powrót w ciszy. Jeśli wytrwasz w tym, Bóg okaże nad tobą swoje miłosierdzie. […] Jeden ze sposobów łatwego przywoływania umysłu w czasie modlitwy i utrzymania go w wyciszeniu, polega na tym, aby w ciągu dnia nie pozwolić mu na zbyt wielkie zaangażowanie. Musi być regularnie stawiany w obecności Boga. Gdy nabierze nawyku zwracania się ku Niemu od czasu do czasu, łatwo będzie go utrzymać w milczeniu podczas modlitwy, albo przynajmniej przywołać go na powrót z jego błędnych dróg (List 7).

6. Tradycja Obłoku niewiedzy

Jedno z najpiękniejszych pouczeń zachowało się w Liście o kierownictwie duchowym anonimowego angielskiego pisarza z XIV wieku załączonym w zbiorze Chmura niewiedzy: Swoim chorym bytem, jakim jesteś, dotknij twoim pragnieniem Boga dobrego i pełnego łaskawości, takiego jaki jest. Pomaga to odnaleźć właściwy punkt wyjścia – własną słabość i pragnienie, jako drabinę doskonałości. Podnieś twoje serce do Boga w pokornym ruchu miłości, mając na celu tylko Jego samego, nie patrząc na żadne z Jego dóbr. Niech każda myśl poza Nim będzie dla ciebie wstrętna i niech nic prócz Niego nie zajmuje twojego umysłu ani twojej woli. Usiłuj zapomnieć o wszystkich stworzeniach, które Bóg kiedykolwiek uczynił, jak również o ich dziełach, tak aby ani twoja myśl ani twoje pragnienie nie były skierowane ku nim i nie były poruszane przez nie ani ogólnie ani szczegółowo. Pozostaw je tym, czym są i nie zajmuj się nimi.Uderzaj w tę nieprzeniknioną chmurę niewiedzy wyostrzonym grotem płomiennej miłości i nie odwracaj się od tego, cokolwiek by nie było. Ilekroć więc przysposabiasz się do tego dzieła i czujesz się doń wezwany przez łaskę, wznieś twoje serce do Boga w pokornym porywie miłości i przedstaw sobie Boga, który cię stworzył, który cię odkupił i podniósł cię do tego stopnia, do którego doszedłeś, ale nie przyjmuj żadnej innej myśli o Nim. Nawet wyżej wymienionych myśli nie przyjmuj, chyba żebyś miał pociąg do nich, bo potrzebne jest tylko to wytężenie się wprost ku Bogu w całkowitej nagości ducha i bez innego motywu poza Nim samym.Jeżeli chciałbyś to proste przylgniecie twojej woli zawrzeć w jednym słowie, ażeby je w ten sposób łatwiej utrzymać, wybierz słowo krótkie, jednosylabowe. Lepiej będzie, jeśli to słowo będzie miało jedną sylabę niż gdyby miało ich dwie, bo im jest krótsze tym bardziej odpowiada działaniu ducha. Będzie to np. słowo „Bóg” lub słowo „miłość” (w języku angielskim to słowo jest jednosylabowe – przyp. tłum.).Wybierz jakie chcesz, mogą być te, mogą być inne, te które ci najlepiej odpowiadają z jednosylabowych słów i wyryj je w swoim sercu, tak, aby to krótkie słówko nie oddalało się od twego serca za nic w świecie.To słowo będzie ci tarczą i włócznią w czasie pokoju i w czasie wojny. Nim będziesz uderzał chmurę i ciemność, które są ponad tobą. Nim strącać będziesz wszystkie myśli pod chmurę zapomnienia. A jeżeli jakaś myśl będzie cię naciskać i zapytywać, do czego dążysz, nie odpowiadaj jej inaczej jak tylko tym jednym słowem. Jeżeli będzie ci proponowała, że ci jedno twoje słówko wyjaśni i przeanalizuje jego własności, odpowiedz, że chcesz je zachować całe, nie rozłamując go ani rozwijając. Bądź pewny – jeżeli będziesz się trzymał mocno tego sposobu postępowania – żadna myśl się nie ostanie. Dlaczego? Bo nie pozwolisz jej karmić się słodkimi medytacjami, o których mówiliśmy.

7. Kontemplacja imienia Jezus (metoda hezychastyczna)

W tradycji Kościoła Wschodniego istnieje praktyka modlitwy Jezusowej, kierowanie umysłu i całego siebie w stronę Chrystusa. Hezychiusz z Synaju, jeden z przedstawicieli modlitwy serca, pozostawił następującą radę: Prawdziwie błogosławionym jest ten, kto w swym umyśle tak przylgnie do modlitwy skierowanej do Jezusa i bez ustanku Go wzywa w swym sercu, jak powietrze jednoczy się z naszymi ciałami, a płomień ze świecą. Słońce, gdy wschodzi nad ziemią, czyni dzień. Święte zaś i chwalebne Imię Pana Jezusa, gdy nieprzerwanie świeci w naszym umyśle, rodzi niezliczone jaśniejące myśli.W Opowieściach pielgrzyma znajdujemy pouczenie zaczerpnięte z nauk Symeona Nowego Teologa:Siądź samotnie i w milczeniu, pochyl głowę, zamknij oczy, oddychaj spokojnie, zaglądaj jakby do serca, sprowadzaj swój umysł, tj. myśl, do jego wnętrza. Wraz z oddechem wypowiadaj słowa: Panie, Jezu Chryste, zmiłuj się nade mną; ustami, cicho albo tylko w umyśle. Wszelkie inne myśli staraj się odpędzać, trwaj w spokoju I cierpliwości, zajmuj się tym jak najczęściej.Sam pielgrzym daje takie świadectwo:Przez cały następny tydzień w moim samotnym szałasie odmawiałem każdego dnia sześć tysięcy raz modlitwę Jezusową, nie troszcząc się o nic i nie zwracając uwagi na moje myśli, choćby nie wiem co wyprawiały w mej głowie; starałem się tylko o jedno — najdokładniej wypełniać nakaz starca. I co się stało? — tak przywykłem do tej modlitwy, że jeśli przez moment przestaję ją mówić, to czuję, jakby mi czegoś brakowało, jakbym coś utracił. Zaczynam modlitwę i zaraz robi mi się lekko i radośnie. A spotkam kogoś to i nawet rozmawiać się nie chce — wciąż tylko byś siedział w samotności i modlił się; tak nawykłem do modlitwy w ciągu jednego tylko tygodnia.Efektem końcowym takiej praktyki jest modlitwa nieustanna:Wzywania imienia Bożego należy nauczyć się bardziej niż oddechu, w każdym czasie, na każdym miejscu i w każdej sprawie. Apostoł mówi: «Módlcie się nieustannie», to znaczy poucza, by pamiętać o Bogu w każdym czasie, na każdym miejscu i przy wszelkich sprawach. Jeśli robisz cokolwiek, powinieneś mieć w pamięci Stwórcę rzeczy, jeśli widzisz światło, pamiętaj Tego, który ci je darował, patrzysz na niebo, ziemię, morze i wszystko, co je napełnia, podziwiaj i wysławiaj Tego, który je stworzył. Nakładasz ubranie — wspomnij, czyj to dar, i błogosław Tego, który troszczy się o twoje życie. Krótko mówiąc, każdy ruch niech będzie dla ciebie powodem pamięci o Bogu i wysławiania Go i oto będziesz modlić się nieustannie, czym zawsze będzie się radować twoja dusza.Powyższe praktyczne metody wprowadzają nas w świat modlitwy kontemplacyjnej, pomagają się z nią oswoić, a także praktykować. Do tej pory mówiliśmy o antropologicznej stronie kontemplacji, o strukturze człowieka, o możliwościach przygotowania się do niej. Obecnie odsłonimy teologiczne horyzonty kontemplacji, skupiając się na jej nadprzyrodzonej naturze.

http://www.communiocrucis.pl/index.php/najpikniejsze-metody-modlitwy-kontemplacyjnej

******

Metoda modlitwy serca

Jak zapewnia nas autor Metody świętej modlitwy i uwagi: Niektórzy ojcowie metodę tę nazywali „odpoczynkiem serca”, inni „uwagą”, „badaniem myśli” lub „strażą umysłu”. Wszyscy zaś zgodnie pracowali na glebie swych serc[1]. W największym skrócie można ją sprowadzić do dwóch etapów: umysłem odnaleźć serce i w tak odnalezione – wprowadzić Imię Jezus. Uważnie i z radością przysłuchując się temu cichemu wypo­wiadaniu modlitwy, można zauważyć ku pożytkowi duszy, że różna bywa nuta tego modlitewnego wołania, a mianowicie: jedni podno­szą ton przy wypowiadaniu pierwszego słowa modlitwy, to znaczy powiedziawszy „Panie”, pozostałe słowa wypowiadają obniżając głos i jednostajnie. Inni zaczynają modlitwę niższym tonem, pod­wyższają go w środku modlitwy, to jest przy słowie „Jezu” i wy­krzykują je, pozostałe natomiast słowa znowu kończą obniżając ton, tak jak zaczęli. Inni znów, zaczynając i kontynuując wypo­wiadanie wszystkich wcześniejszych słów modlitwy tonem niskim i jednostajnym, dopiero przy końcowym „ulituj się” podwyższają głos, jakby w uniesieniu. A niektórzy wypowiadają całą, pełną modlitwę „Panie, Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną, grzesznikiem”, podwyższają głos tylko przy wypowiadaniu słów „Synu Boży”[2].W jednym z traktatów filokalicznych przypisywanych Symeonowi Nowemu Teologowi znajdujemy bardzo praktyczną metodę tej modlitwy: Przede wszystkim natomiast potrzeba, byś pozyskał trzy rzeczy i w ten sposób rozpoczął drogę do zamierzonego celu: wolność od trosk o uzasadnione i nieuzasadnione sprawy, to znaczy obumarcie dla wszystkiego, następnie czyste sumienie, które strzeże cię przed wszelkim potępieniem ze strony twego własnego serca, wreszcie wolność od wszelkiej namiętności wiążącej cię z tym światem lub własnym ciałem.Następnie usiądź spokojnie w celi, w odosobnionym miejscu i staraj się uczynić to, co mówię: zamknij drzwi, wznieś się myślami ponad wszystko, co doczesne i błahe. Później skłoń brodę ku piersi, skieruj spojrzenie twych oczu i cały umysł na środek brzucha’, powstrzymuj wdychanie powietrza przez nos, abyś oddychał nie całkiem swobodnie i myślami badaj swe wnętrze, by znaleźć miejsce serca, gdzie zwykły przebywać wszelkie władze duszy. Początkowo natkniesz się na ciemności i nieprzenikniony gąszcz. Jeśli jednak z wytrwałością będziesz powtarzał to ćwiczenie w dzień i w nocy, wówczas dziwna rzecz, zyskasz radość bez końca.Skoro twój umysł znajdzie miejsce serca, natychmiast dojrzy to, czego nie znał nigdy dotąd. Dojrzy obszary istniejące w sercu, a także siebie samego jaśniejącym i napełnionym darem rozeznawania. Myśl, która się odtąd pojawi, zanim się spełni i nabierze kształtu, zostanie usunięta przez umysł i zniweczona wzywaniem Imienia Jezus. Odtąd też umysł, żywiąc odrazę do demonów, będzie pobudzał naturalny gniew przeciw duchowym nieprzyjaciołom, ścigał ich i wyganiał. Reszty nauczysz się z Bożą pomocą uprawiając straż umysłu i zachowując w sercu Jezusa[3].Nicefor Pustelnik radzi: Z tego ośrodka rozumu [tj. serca] pozbądź się wszelkich myśli.[…] Podaj mu wówczas wezwanie: „Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną”. Przymuszaj go, by zawsze mówił je w twym wnętrzu, jednocześnie wyłączając wszelką inną myśl. Jeżeli w tym wytrwasz przez jakiś czas, to otworzy się ci się wejście do serca[4].Grzegorz z Synaju pozostawia kilka technicznych uwag: siedź na niskim stołku, wprowadź umysł z głowy do serca, tam go skup i zatrzymaj. Mocno pochylony aż do silnego bólu w piersiach, ramionach i szyi, wołaj wytrwale w myśli lub duszy: „Panie Jezu Chryste, zmiłuj się nade mną”[5].Kiedy rosyjski strannik rozpoczynał dzieło modlitwy zamknął się na tydzień w samotnym szałasie i każdego dnia odmawiał sześć tysięcy wezwań nie troszcząc się o nic i nie zwracając uwagi na myśli[6].

Praktyka modlitwy serca:

I. Znajdź ciche miejsce, usiądź na piętach (lub na stołeczku modlitewnym), na krześle, na stojąco, lub na klęczkach, albo w tzw. prostracji (leżąc na brzuchu – krzyżem z wyciągniętymi rękoma).

II. W skupieniu, jak na medytacji, powtarzaj w milczeniu słowa przez dłuższy czas (np. 0,5 godziny):

1. w pełnej wersji: „Panie, Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną, grzesznikiem”.

2. lub skróconej: „Jezu Chryste, zmiłuj się nade mną”.

3. albo tylko Imię „Jezu”.

III. Zadbaj o to, by skupienie z umysłu schodziło powoli do serca.

W ciągu dnia noś w świadomości tę modlitwę (np. w pociągu czy tramwaju podczas jazdy), lub gdy jesteś sam – wędruj do serca ze słowem „Jezus”. Istotna jest wytrwałość i uciąglenie modlitewnej świadomości. Uspokaja to psychikę i ducha powierza Bogu. Jest to droga intensywnej ufności.

“Siedząc w spokoju swojej celi i skupiając umysł, wprowadź go – umysł – tą drogą, którą odbiera oddech, aby dotrzeć do serca. Popchnij go i zmuś do zstąpienia w serce razem z wciągniętym powietrzem. Gdy już tam się znajdzie, ustąpi cierpienie i trud, i odczujesz radość i łaskę, a rzeczy, które miały nastąpić, same z siebie się zdarzą dla ciebie. Jak człowiek powracający do domu po dalekiej podróży przepełniony jest radością na widok dzieci swoich i żony, tak umysł, gdy zjednoczy się z duszą, wzbiera rozkoszą i niewypowiedzianą radością.“

św. Makary Wielki

[1] Filokalia, s. 260.[

2] Opowieści…, s. 123.

[3] Filokalia, s. 261.

[4] Filokalia, s. 281.

[5] Filokalia, s. 286.

[6] Opowieści…, s. 32.

http://www.communiocrucis.pl/index.php/metoda-modlitwy-serca

******

Sposoby modlitwy hezychastycznej

Klasyczny traktat hezychastyczny Metoda świętej modlitwy i uwagi mówiąc o trzech rodzajach modlitwy, jednocześnie stwarza panoramę jej interpretacji. Podążając śladem tekstu, możemy najpierw odkryć bliskoznaczność dwóch rzeczy: natury duchowej uwagi oraz modlitwy. Uwaga i modlitwa ściśle się ze sobą jednoczą, podobnie jak dusza i ciało. […] Łączą się w dwojaki sposób. Najpierw uwaga odpiera grzechy, będąc jakby strażnikiem i zwiadowcą. Następnie wkracza modlitwa, która natychmiast niszczy i unicestwia złe myśli opanowane przez czujność[1]. Być może wynika to z samego podobieństwa źródłosłowia: modlitwa (dokładnie modlitwa prośby) po grecku brzmi (proseuche), natomiast uwaga (prosoche). Na podstawie przytoczonych słów widzimy, że modlitwa jest tutaj zasadniczo rozumiana jako sposób duchowej walki o czystość myśli, czystość – dodajmy – od złych myśli. Można mówić równocześnie o trzech sposobach uwagi, jak i modlitwy. Traktat ów najpierw wymienia dwie drogi fałszywe. Pierwsza to droga wyobrażeń i pojęć. Modlący się pogłębia treściach wiary: tworzy Boże pojęcia, wyobraża sobie niebiańskie dobra, itd., słowem skupia on w umyśle wszystko, czego nauczył się ze świętych Pism, pobudza duszę do miłości[2]. Taka praca religijnej wyobraźni okazuje się mieć swe braki i niebezpieczeństwa, gdyż człowiek to, czego doświadcza, uważa za Boże pocieszenie i zawsze pragnie pozostawać w takim stanie. […] Jeżeli taki człowiek wiedzie życie samotne i całkowicie się mu oddaje, nie może uniknąć obłędu[3]. Droga ta osadzona na zaufaniu do zmysłów i doznań, do zewnętrznych gestów, jak wznoszenie rąk i koncentracja myśli, jest zazwyczaj zdominowana przez zwodniczego anioła światłości. Druga – niedoskonała, aczkolwiek o wiele szlachetniejsza od pierwszej – metoda, polega na konsekwentnym odstępowaniu od rzeczy dostrzegalnych zmysłami, wojowaniu z myślami, które nadchodzą, wznoszeniu ich do Boga. Jest to droga walki z myślami. Lecz śmiałków na tej drodze czeka bardzo trudna zasadzka pychy – nie unikną zmiażdżenia przez duchowych najeźdźców[4]. W sposobie tym lekceważy się wrogów wewnętrznych. Wówczas… można być uderzanym i nie móc uderzyć, być ranionym i nie zdawać sobie z tego sprawy, być prowadzonym w niewolę, nie mogąc odeprzeć tych, którzy zniewalają[5]. Ten rodzaj modlitwy wyczerpuje w duchowej walce, nie dochodząc do celu. W pierwszym i drugim przypadku mamy do czynienia z czymś co w tradycji filokalicznej zwane jest zniewoloną myślą[6]. Myślami nie należy ani się karmić, ani z nimi walczyć, lecz je całkowicie wyeliminować. Grzegorz z Synaju sugeruje: Jeżeli w umyśle dostrzegasz nieczyste myśli lub obrazy, które pochodzą od złych duchów, nie przerażaj się. Jeśli ukażą ci się dobre pojęcia, nie zważaj także na nie. Powstrzymuj natomiast wydech o ile to możliwe, zamknij umysł w sercu i wytrwale wzywaj nieustannie Pana Jezusa. W ten sposób szybko unicestwisz i stłumisz myśli, niewidzialnie smagając je Bożym Imieniem[7]. Jako jedynie doskonałą formą modlitwy Autor prezentuje sposób dziwny i trudny do opisania, a oparty mianowicie na posłuszeństwie mistrzowi: kto miłuje posłuszeństwo, ten uwalnia się od więzów istniejących w świecie, od trosk i namiętnych przywiązań, staje się gorliwy i stanowczy w dążeniu do celu, […] umarł dla wszelkiego upodobania wobec świata i ciała[8]. W przestrzeni posłuszeństwa pękają niewidzialne więzy buntowniczych mocy, które niby sznury otaczają umysł tysięcznymi splotami myśli[9]. Oprócz posłuszeństwa podstawą modlitwy jest czyste sumienia, a więc głęboki pokój. Przytocz: Prawdziwa i niezawodna uwaga a także modlitwa polega na tym, by w czasie modlitwy umysł strzegł serca. Winien on wówczas wciąż przebywać wewnątrz serca i z jego głębi zanosić wołanie do Boga[10].

Stopnie modlitwy hezychastycznej

Ewagriusz z Pontu określił cztery etapy rozwoju. Pierwszy polega na oderwaniu od rzeczy zewnętrznych. Drugi polega na odpieraniu złych myśli (logismos). Trzeci – na nie podleganiu nawet dobrym myślom, które przeszkadzają w drodze do Boga (poikilesthai). Czwarty – to kontemplacja czystego śwatła Boskiego bez formy nagim (gymnos) umysłem[11].Pierwszym niezbywalnym zachowaniem w hezychii, jest przekroczenie progu własnego serca – powrót do siebie samego, odkrycia tajemnicy królestwa, które nosi w sobie człowiek, odnajdywanie skarbu serca[12]. Metoda świętej modlitwy rozwija się w cztery etapy. Pierwszy polega na umniejszeniu namiętności, a nawet zdecydowanej pracy nad ich uśmierzeniem. Drugi stopień stanowi skupienie się na intensywnym śpiewie psalmów, który rozpala umysł i przepędza myśli, oddając się duchowej uwadze. Trzeci stopień to wytrwała modlitwa, nieprzerwane trwanie przy Bogu. To zaś przechodzi w czwarty stopień – kontemplacji, modlitwy czystej[13]. Rozmodlone serce rozmadla całego człowieka, pozwala mu trwać w modlitwie. Stan rozmodlenia nazywa katastasis. Stanowi on zarazem możliwość, przestrzeń i trwanie w modlitwie, otwarcie na modlitwę – zagospodarowanej dla Boga pełnię otwarcia i gotowości. To pozwala nawet nazwać wiarę bezpośrednią dyspozycją serca[14]. Jej dynamika otwiera się na miłosną kontemplację. Przyzywany zostaje ubogacony słodkim Bożym poznaniem, poprzez które odnajduje Stwórcę wszędzie obecnego[15]. Widzenie rzeczywistości przekształca się w widzenie Stwórcy. Dzieje się tak dlatego, że umysł przekształca się w czysty kryształ, w którym odbija się słońce, tzn. Bóg. Wtedy też umysł osiąga kres upragnionych rzeczy i znajduje spoczynek, będąc wolny od wszelkiej innej kontemplacji[16].

Modlitwa nieustanna

Za najwyższy stan modlitwy uważa się taki, w którym umysł wykracza poza ciało i świat i jest wolny od wszelkich spraw materialnych i wyobrażeń. Gdy ktoś na stałe osiągnął taki stan, można o nim powiedzieć, że nieustannie się modli[17]. Nieustannie modli się ten, kto trwale połączył swój umysł z Bogiem, stopniowo uwalniając się od ziemskich przywiązań[18]. Modlitwa nieustanna należy do darów Ducha św., nie może być owocem jakichś modlitewnych technik. Gdy hezychasta podejmuje się tej drogi, jednocześnie dąży do ciągłej pamięci o Bogu, niejako trwa w Bogu. Dla zdobycia stałej pamięci o Bogu nieprzerwanie miejcie przed oczyma wzór modlitwy: Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu; Panie pospiesz ku ratunkowi memu – zaleca jedyny łaciński przedstawiciel w Filokalii – Jan Kasjan[19]. Ojciec ów wybrał jako najistotniejszy dla modlitewnej formacji właśnie powyższy werset z psalmu 70. Dzięki nieustannej modlitwie i rozważaniu Pisma Świętego otwierają się bowiem rozumne oczy duszy, które widzą władzę Potęg. Dusza zaś zostaje ogarnięta wielką radością i gorącym pragnieniem[20]. Modlitwa ujawnia swą wszechmoc, gdy jest wznoszona często, nieustannie[21].U podstaw daru leży łaska żywego doświadczenia: odczucie niebiańskiego ognia[22]. Dzięki niemu dusza zaczyna płonąć radosnym światłem. U początkujących modlitwa jest niczym ogień radości pochodzący z serca, u doskonałych zaś jakby udzielające się światło, które wydaje miłą woń[23]. Oczywiście praktyka na początku jest trudna i zniechęcająca. Dlatego słabemu człowiekowi Bog ofiaruje pewną przynętę. Izaak Syryjczyk stwierdza: Przynętą dla ducha jest radość, której źródełm jest nadzieja kwitnąca w sercu, a rozmyślanie o tym, w czym się pokłada ufność, daje sercu głębokie pocieszenie[24].

[1] Filokalia, s. 254.

[2] Filokalia, s. 256.

[3] Filokalia s. 256.

[4] Filokalia, s. 257.

[5] Filokalia, s. 258.

[6] Filokalia, s. 257.

[7] Filokalia, s. 286.

[8] Filokalia, s. 257-258.

[9] Filokalia, s. 258.

[10] Filokalia, s. 259.

[11] T. Spidlik, La preghiera esicastica, w: La preghiera. Bibbia, teologia, esperienze storiche, t. I., Roma 1990, s. 263.

[12] Nicefor Pustelnik, Filokalia, s. 267.

[13] Filokalia, s. 262-264.

[14] T. Špidlik, La spiritualita…, s. 96.

[15] Hezychiusz z Synaju, Filokalia, s. 209.

[16] Hezychiusz z Synaju, Filokalia, s. 209.

[17] Św. Maksym Wyznawca, Za: Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tłum. ks. J. Naumowicz, Kraków 2002, s. 161.

[18] Św. Maksym Wyznawca, Za: Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tłum. ks. J. Naumowicz, Kraków 2002, s. 164.

[19] Za: Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tłum. ks. J. Naumowicz, Kraków 2002, s. 102.

[20] Abba Filomen, Za: Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tłum. ks. J. Naumowicz, Kraków 2002, s. 155.

[21] Opowieści…, s. 157.

[22] Nicefor Pustelnik, Filokalia, s. 266.

[23] Grzegorz z Synaju, Filokalia, s. 294.

[24] Opowieści, s. 158-159.

http://www.communiocrucis.pl/index.php/sposoby-modlitwy-serca

******