Ofiara emocjonalnego wykorzystywania odczuwa lęk, męczy ją poczucie obowiązku i wyrzuty sumienia. Ofiara emocjonalnego wykorzystywania nie rozumie sytuacji, w jakiej się znajduje. Nie potrafi jasno myśleć i nie jest zdolna do podjęcia racjonalnych decyzji. Wykorzystywanie emocjonalne prawie zawsze kończy się rozpadem związku.

W rozmowach z mężczyznami i kobietami, których małżeństwa się rozpadły, słyszymy często o fenomenie emocjonalnego wykorzystywania. Wiele osób stwierdza, że były emocjonalnie wykorzystywane przez całe lata trwania związku. Mechanizmy wykorzystywania seksualnego i emocjonalnego są podobne. Sprowadzają się do wykorzystywania uczuć drugiej osoby, by sprawować nad nią władzę i otrzymać od niej coś, czego się potrzebuje. Druga osoba jest wykorzystywana do zaspokajania czyichś potrzeb. Następstwem emocjonalnego wykorzystywania jest uczuciowy zamęt u osoby wykorzystywanej. Nie potrafi ona jasno ocenić sytuacji. Jest rozdarta między lękiem lub wynikającym z powodów moralnych bądź religijnych poczuciem zobowiązania wobec drugiej osoby, a wyrzutami sumienia, gdy odmawia spełnienia jej życzeń. Emocjonalne wykorzystywanie prowadzi także do stopniowego oziębienia uczuciowego wobec partnera i prócz wyrzutów sumienia budzi także silną agresję, która może zamienić się w nienawiść i pogardę. Jeżeli ktoś nie potrafi się obronić przed emocjonalnym wykorzystywaniem, może ono tak bardzo obciążyć związek, że dalsze wspólne życie staje się niemożliwe.

Emocjonalne wykorzystywanie występuje jednak nie tylko w związkach między kobietami i mężczyznami, lecz często także w firmach, między szefem a pracownikami, między kierownikiem zespołu a jego członkami, oraz w rodzinie, między rodzicami a dziećmi. Wszędzie tam, gdzie wykorzystywanie emocjonalne nie jest uświadomione, zatruwa i niszczy ludzkie związki.

Amerykańska psycholog Susan Forward mówi o szantażu emocjonalnym. Określa tym pojęciem fenomen, który u nas z pewnością występuje równie często jak w USA, a któremu w niemieckiej literaturze poświęcamy za mało miejsca. Dlatego chcielibyśmy, przynajmniej w skrócie, opisać ten problem. Uważamy, że należy mówić raczej o wykorzystywaniu emocjonalnym, a nie o szantażu emocjonalnym. Emocjonalne wykorzystywanie lub szantaż polega na tym, że jedna osoba grozi drugiej karą, jeśli nie spełni ona jej żądania: “Jeśli nie będziesz się zachowywał tak, jak chcę, to będziesz cierpiał”.

Ofiara i szantażysta

Ofiara emocjonalnego wykorzystywania odczuwa lęk, męczy ją poczucie obowiązku i wyrzuty sumienia. Ofiara emocjonalnego wykorzystywania nie rozumie sytuacji, w jakiej się znajduje. Nie potrafi jasno myśleć i nie jest zdolna do podjęcia racjonalnych decyzji. Emocjonalny szantażysta również często jest owładnięty lękiem. Podporządkowuje sobie kogoś, by uciec od własnego lęku. Ofiary dają się często szantażować z powodu trudnych przeżyć i doświadczeń. Ponieważ nie pogodziły się ze swoją bolesną przeszłością, są z jakiegoś powodu szczególnie wrażliwe, a szantażysta potrafi to wykorzystywać. Niektórzy ludzie boją się, że zostaną sami, że wpadną w psychiczny dołek, że będą mieli depresję. Inni mają skłonność do wyrzutów sumienia, a szantażysta umie je w nich wzbudzać. Ofiara chce tego uniknąć. Nie chce się czuć winna. Podatnym na emocjonalne wykorzystywanie czynią człowieka najczęściej różne traumatyczne doświadczenia opuszczenia, braku akceptacji i zranienia. Nieszczęście polega na tym, że raz dopuszczone wykorzystanie osłabia w przyszłości możliwość obrony ofiary. Rozpoczyna się diabelski krąg emocjonalnego wykorzystywania, gniewu, lęku, wyrzutów sumienia, ulegania, oziębienia emocjonalnego. Emocjonalne wykorzystywanie w małżeństwie niszczy duszę partnera. I czasem jedynym sposobem wyzwolenia się od partnera i odzyskania godności w swoich oczach jest rozwód.

Susan Forward opisuje sześć śmiertelnych symptomów szantażu:

• Szantażysta żąda czegoś od ofiary.
• Ofiara stawia opór.
• Szantażysta zwiększa presję.
• Grozi ofierze, że musi się liczyć z konsekwencjami, gdy nie zrobi tego, co on chce.
• Ofiara ulega, chociaż źle się z tym czuje.
• Przy następnym konflikcie szantażysta powtórzy swoją strategię. Ofiara jest “osaczona”.

Forward rozróżnia cztery różne typy emocjonalnego wykorzystywania.

Prokurator

Pierwszym typem szantażysty jest typ “prokuratora”. Gdy żona wyjawi zamiar odwiedzenia przyjaciółki, mąż reaguje groźbą: “Jeżeli tam pójdziesz, nigdy nie pojadę z tobą na urlop”. Gdy mąż chce jechać na tydzień z przyjaciółmi na urlop, żona grozi samobójstwem. Grożąca kara nie ma żadnego związku z zachowaniem, któremu chce zapobiec szantażysta. Ofierze jest trudno znaleźć wyjście z tej kłopotliwej sytuacji. Może się przecież zdarzyć, że “prokurator” rzeczywiście spełni swoją groźbę. Gdy jednak ofiary ustąpią, ogarnia je złość: “(…) złość na szantażystę za stworzenie tak trudnej sytuacji i na samych siebie za to, że nie potrafią podjąć walki”.
Istnieje też pasywne karanie, gdy ktoś ucieka w milczenie i całymi dniami nie rozmawia ze współmałżonkiem. Dla ludzi, którzy mają silną potrzebę harmonii i bliskości, jest to nie do zniesienia.

Biczownik

“Biczownik” czyni ofiarę odpowiedzialną za swoje własne problemy: “Jeśli to zrobisz, zachoruję, będę się źle czul, nie będę mógł spać, dostanę ataku astmy. W atmosferze, którą stwarzasz, na pewno nie wyzdrowieję”. Najsilniej działającą groźbą “biczownika” jest naturalnie zapowiedź samobójstwa. Ponieważ ofiara nie może tak po prostu przejść do porządku dziennego nad podobnymi groźbami, ustępuje. Później jednak groźba ta przybiera postać stałego emocjonalnego wykorzystywania. Jeden człowiek bawi się lękiem drugiego; zniewala partnera i niszczy go psychicznie. “Biczownik” doskonale wie, jakie lęki i wyrzuty sumienia dręczą ofiarę. Świadomie je wykorzystuje, by przeforsować swoją wolę i zmusić ofiarę do uległości. Wie, że nikt nie potrafi żyć dłużej z silnym lękiem i wyrzutami sumienia.

Cierpiętnik

Trzeciego rodzaju emocjonalnego wykorzystywania dokonuje “cierpiętnik”. Ciągle czyni wyrzuty swojej małżonce. To ona jest winna temu, że czuje się taki samotny i ma depresję. Często tacy “cierpiętnicy” mają swe cierpienie wypisane na twarzy. Zarzucają partnerowi, że nie jest wrażliwy na ich sytuację i nie zauważa, jak źle się czują. “Załamani, milczący i często zalani łzami «cierpiętnicy» obrażają się bez podania powodu, gdy nie dostaną tego, co chcieli. Informują o swoich potrzebach dopiero po upływie odpowiedniego dla nich czasu, gdy ich ofiara godzinami, a nawet tygodniami odczuwała lęk i niepokój”. Wyraz cierpienia na ich twarzy jest ciągłym wyrzutem wobec innych: “Zobacz, co mi zrobiłeś”. Cierpiący budzi u swoich ofiar “instynkt zbawcy i opiekuna”. Przez to zmusza ofiarę, by stale się o niego troszczyła i odczytywała zmartwienia z jego twarzy.

Kusiciel

“Kusiciel” stosuje najsubtelniejsze wykorzystywanie emocjonalne. Obiecuje ofierze niestworzone rzeczy. Mami ją nagrodami, które ma dla niej. Nagrody związane są jednak z twardymi warunkami. “Wielu «kusicieli» frymarczy dobrami emocjonalnymi, roztaczając przed nami wizję życia pełnego miłości, rodzinnej bliskości i wyleczonych ran. Wstęp do takiego życia wymaga tylko jednego: poddania się temu, czego chce «kusiciel».
Wszystkie cztery typy emocjonalnych szantażystów wzbudzają w swoich ofiarach lęk i wyrzuty sumienia oraz apelują do poczucia obowiązku. Uczucia te wywołują zamieszanie w życiu ofiary. W pewien sposób traci ona orientację w tym, co jest słuszne, a co nie. Nie wie, czy szantażysta nie ma czasem racji. Może on chce dobrze? Nie chcę być egoistą. Nie chcę myśleć tylko o swoim szczęściu. Przecież związałem się z tą kobietą, przecież związałam się z tym mężczyzną. Im bliżej małżonkowie się poznali, tym lepiej znają swoje lęki. Szantażysta często zna bolesne przeżycia drugiej osoby z jej bardzo osobistych zwierzeń. Zna najgłębsze tęsknoty i potrzeby ofiary. Używa tej wiedzy jako środka przymusu, gdy chce otrzymać od ofiary to, na co ma właśnie ochotę. Ponieważ sam ma potrzeby, wie, jak wykorzystywać potrzeby innych.

Lęk ofiary bronią szantażysty

Pierwszą i najskuteczniejszą bronią emocjonalnego szantażysty jest lęk ofiary. Szantażysta doskonale wie, czego ofiara najbardziej się boi. Na skutek doświadczeń z okresu swojego dzieciństwa ofiara boi się, na przykład, opuszczenia lub też wpada w panikę, gdy ktoś robi jej awanturę. Przypomina jej to porywczego ojca, wobec którego była jako dziecko bezbronna.

Gdy szantażysta wykorzystuje lęk partnera, by wywrzeć na niego emocjonalny nacisk, posuwa się do szantażu emocjonalnego.

Emocjonalny szantażysta działa często nieświadomie. Sam jest pełen lęku i niepewności. Jednak zamiast uświadomić sobie te uczucia, nie przyznaje się do nich przed sobą i światem. Zniewala drugą osobę i wykorzystuje ją, by uciec od prawdy o sobie. Druga osoba staje się kozłem ofiarnym, który jest wszystkiemu winny. Szantażysta uzależnia w końcu swoją pomyślność od ofiary. Gdy ofiara nie zachowuje się tak, jak chce szantażysta, wszystko się dla niego załamuje. I tak powstaje wzajemne błędne koło niszczące obie strony. Ofiara jest w rękach szantażysty, a szantażysta w fatalny sposób wiąże się emocjonalnie z ofiarą. Ponieważ nie dostrzega własnych potrzeb, podświadomie wykorzystuje do ich zaspokojenia ofiarę. Ale w ten sposób albo wymaga od ofiary zbyt dużego poświęcenia, co powoduje u niej depresję i chorobę, albo osiąga dokładnie to, czego za wszelką cenę chciałby uniknąć: ofiara wyciąga wnioski z zaistniałej sytuacji i ucieka z tego chorego emocjonalnie związku.

Poczucie obowiązku

Inną bronią emocjonalnego szantażysty jest przypominanie o obowiązku. Ta broń jest szczególnie skuteczna u chrześcijan. Ten, kto chce uchodzić za dobrego chrześcijanina, nie może tak łatwo uciec od obowiązku. Lekarz romansujący z wieloma kobietami wmawia żonie, która chce się z nim rozwieść, że nie wolno jej tak łatwo pozbyć się swoich obowiązków żony i matki. Nie posiada się z oburzenia, że mogła w ogóle pomyśleć o czymś podobnym. Nie może przecież zostawić rodziny na pastwę losu. Nie może przecież zrobić tego dzieciom. Byłaby wyrodną matką! Takie apele do poczucia obowiązku wywierają wpływ na postępowanie kobiety. Nie występuje ona o rozwód. Mąż jednak nadal ją zdradza.

Przypominaniem o religijnych obowiązkach zmusza żonę do kontynuowania małżeństwa, chociaż ona czuje się stale upokarzana, a ich związek stal się jałowy. Kiedyś jednak zmuszona chorobą albo wyciągnie wnioski z sytuacji i przeprowadzi rozwód, albo wewnętrznie zdystansuje się od emocjonalnego wykorzystywania. Gdy się przed nim obroni, zmusi, być może, partnera, by zrezygnował ze starych sztuczek i nawiązał z nią kontakt w dojrzały sposób. Jednak zawsze “(…) kiedy nasze poczucie obowiązku jest silniejsze niż szacunek do samych siebie i troska o własne dobro, szantażyści szybko uczą się to wykorzystywać”.

Wyrzuty sumienia

Trzecią bronią emocjonalnego szantażysty są wyrzuty sumienia. Szantażysta stale wywołuje w ofierze wyrzuty sumienia. Ofiara jest winna, gdy szantażysta źle się czuje, gdy spotykają go niepowodzenia w pracy, gdy jest chory. Wyrzuty sumienia są niemiłe dla każdego człowieka i dlatego chciałby się od nich uwolnić. A jednym ze sposobów dokonania tego jest spełnienie żądań szantażysty. Ale to zwykle nie zadowala emocjonalnego szantażysty. Zauważa, że poprzez wzbudzanie w ofierze wyrzutów sumienia może całkowicie nad nią zapanować i ponawia stosowanie tego środka. Ofiara nie może odkupić winy, którą wmawia jej szantażysta. Nie jest łatwo obronić się przed wyrzutami sumienia, ponieważ nikt z nas nie czuje się bez winy. Gdy ktoś wmawia nam winę, dotyka naszej pięty achillesowej. Każdy z nas chciałby przecież być dobry dla drugiego człowieka. Szantażysta wykorzystuje tę tęsknotę. Obiecuje nam, że pozbędziemy się poczucia winy, gdy spełnimy jego wolę. Nie żąda przecież tak wiele.

Proces poddawania ofiary swojej woli

Forward za środek szantażu uważa przede wszystkim sztukę przekręcania faktów i nieumiejętność przeciwstawiania się temu przez ofiarę. Szantażysta przypisuje ofierze wszelkie możliwe negatywne postawy: jego zdaniem jest ona niedojrzała, egocentryczna, pruderyjna, staromodna i tak dalej. Pewna młoda kobieta opowiadała mi, że jej chłopak po grze w tenisa idzie razem z innymi kobietami do koedukacyjnej sauny. Gdy mu powiedziała, że jej to przeszkadza, usłyszała, że jest pruderyjna. To przecież nic takiego, wszyscy tak robią.

Takie zarzuty zaniepokoiły ją – może rzeczywiście ma zahamowania seksualne, może rzeczywiście ma kompleksy. Nie jest łatwo obronić się przed takimi zarzutami. Kto z nas jest całkiem normalny i zdrowy? Jak można się obronić przed zarzutem, że jest się niezdolnym do związku, że odczuwa się lęk przed seksualnością, że jest się oziębłym seksualnie? Gdy próbuje się to robić, można natychmiast usłyszeć, że ten, kto się usprawiedliwia, ma coś na sumieniu, uderz w stół, a nożyce się odezwą i tym podobne. Takie rozmowy zwiększają własną niepewność. Ofiara albo poddaje się wyobrażeniom i życzeniom partnera, albo wycofuje się ze związku i zostaje sama z zarzutami, że nie jest normalna. Wtedy potrzebuje przyjaciół, którzy potwierdzą, że jej uczucia i przeczucia są cenne i prawidłowe. Tylko tak może odzyskać poczucie własnej wartości.

Do środków, które stosuje emocjonalny szantażysta, należy także werbowanie sprzymierzeńców i porównywanie partnera z innymi. Czasem mężczyzna, który nic nie może zdziałać szantażem emocjonalnym u kobiety, idzie do jej pracodawcy i chce zepsuć jej dobrą opinię. Czasem rozmawia z jej rodzicami i próbuje ich do niej negatywnie nastawić lub porównuje ją z innymi kobietami, które rzekomo żyją tak, jak on uważa za słuszne: “«Dlaczego nie możesz być taka, jak…». Te sześć słów staje się emocjonalnym ciosem, który wzmacnia u ofiary niepewność i przekonanie o własnej bezużyteczności”.

Część osób, których małżeństwa się rozpadły, przez całe lata doświadczała emocjonalnego szantażu. Ponieważ kochały partnera i nie wyobrażały sobie życia bez niego, spełniały jego życzenia. Myślały, że gdy ustąpią, swoją miłością stopniowo zmienią go i pozyskają dla siebie. Działały w dobrej wierze, często usprawiedliwiając swoje zachowanie duchową motywacją: to jest krzyż, który muszę nieść. Nie wolno im myśleć tylko o sobie, gdyż jako chrześcijanie muszą się poświęcić dla innych. Dość długo nie docierało do nich, że żyją w atmosferze emocjonalnego szantażu, choć nie czuły się dobrze. Nadszedł jednak czas, że emocjonalne wykorzystywanie za bardzo je zgnębiło. Przestały rozumieć partnera, czują do niego nienawiść i pogardę. Nie poznają siebie. Nie wierzą własnym uczuciom. Są niespokojne i wytrącone z równowagi. Jedyną drogą wyjścia jest dla nich rozwód. Przez całe lata chciały utrzymać małżeństwo. W końcu dzieje się to, czego emocjonalny szantażysta obawiał się najbardziej: druga osoba chce się rozstać, iść własną drogą, kierować się własnymi uczuciami i nie pozwala już sobą zawładnąć.

Istnieją w takiej sytuacji tylko dwie drogi: albo ofiara położy kres emocjonalnemu wykorzystywaniu i przeprowadzi rozwód, albo będzie się bronić przed wykorzystywaniem i złamie je odpowiednią strategią. Gdy ofiara przestanie odgrywać swoją rolę, gdy nie da już szantażyście narzucać reguł gry, gdy sama przejmie inicjatywę, może się zdarzyć, że nada związkowi nową jakość. Dzieje się tak dlatego, że czasami szantażysta nie zdaje sobie do końca sprawy z tego, co przeżywa ofiara. Decydujące jest oczywiście, żeby ofiara nie odwróciła teraz stosunku sił i sama nie zaczęła manipulować szantażystą. Gdy ofiara odzyska poczucie własnej godności, musi umożliwić szantażyście znalezienie drogi odwrotu tak, by nie stracił on twarzy.

Susan Forward poleca tu różne strategie. Najważniejszą wydaje mi się próba pozyskania szantażysty jako sprzymierzeńca we wspólnym rozwiązywaniu problemów. Każda walka o władzę rodzi tylko zwycięzców i zwyciężonych. Dlatego ważne jest zrezygnowanie z podejmowania walki i wspólne szukanie rozwiązań, które uwzględniają potrzeby i lęki obojga partnerów. Tylko w takiej atmosferze szantażysta zdobędzie się na odwagę konfrontacji z własnymi potrzebami, słabościami i prawdą o sobie. Często musi się to odbyć przy profesjonalnej pomocy psychologa. Dla obojga, zarówno dla ofiary, jak i dla szantażysty, zrezygnowanie ze swoich starych ról i pojednanie się w całej pokorze z własnym człowieczeństwem i nędzą jest bolesnym procesem.

Wykorzystywanie emocjonalne prawie zawsze kończy się rozpadem związku. Gdy ofiara odzyska poczucie własnej godności i jest pewna swoich uczuć i pragnień, szantażysta albo szuka sobie innej ofiary, albo wstępuje na drogę pokory: poznaje swoje lęki, własną nędzę i zwątpienie. Wtedy również może zacząć leczyć swoje rany.

Więcej w książce: Porażka? Nowa szansa! – Anselm Grün OSB, Ramona Robben

Bł. Pius IX – semper fidelis Poloniae

obrońca Polaków i Żydów w powstaniu styczniowym

RYSZARD BENDER

Defensor Poloniae – tak nazywali go Polacy i polscy Żydzi, gdy on jeden z Watykanu na arenie międzynarodowej wspierał manifestacje patriotyczno-religijne z lat 1861-62 oraz powstanie polskie 1863/64 r. Z radością więc i dziś Polacy mogą przyjąć fakt, że 3 września 2000 r. Jan Paweł II beatyfikował papieża Piusa IX.
Obraz rzeczywistych stosunków między Polską w okresie rozbiorów a Stolicą Apostolską przesłoniły – w odbiorze potocznym i w historiografii – sprawy powstania listopadowego i reakcji na nie papieża Grzegorza XVI, ocenianej krytycznie, niekiedy nazbyt krytycznie. Problem wyjaśniła dopiero książka ks. Mieczysława Żywczyńskiego pt. “Geneza i następstwa encykliki ´Cum primum´ z 9 czerwca 1932 r. Watykan a sprawa polska w latach 1830-1837” (Warszawa, 1935). Krytycyzm kół, zwłaszcza lewicowych i liberalnych, względem Stolicy Apostolskiej trwa jednak do dziś. O sympatii dla Polski, o życzliwości papieży mało kto wie i rzadko się o tym pisze. W dobie powstania styczniowego ta filopolska postawa Stolicy Apostolskiej przejawiła się w sposób szczególny. Jej wyrazicielem był błogosławiony obecnie Pius IX. Jego współcześni krytycy świeccy i, niestety, również duchowni w Polsce i za granicą o tym zapominają.

Pius IX jeszcze przed wybuchem powstania, w czasie manifestacji patriotyczno-religijnych, które objęły Polskę w latach 1860-62, był pełen uznania dla tych wydarzeń. Rewolucja moralna – tak określano w Polsce i w Europie okres manifestacji patriotyczno-religijnych poprzedzający powstanie 1863/64 r. – budziła ogromne zainteresowanie i powodowała przychylność Ojca Świętego Piusa IX. Z radością przyjął on do wiadomości fakt, że w kościołach katolickich modlili się wspólnie o Polskę katolicy i żydzi. Był on zbudowany postawą metropolity warszawskiego – abp. Antoniego Melchiora Fijałkowskiego i innych biskupów polskich sprzyjających manifestacjom patriotyczno-religijnym. Chwalił duchowieństwo polskie za powiązanie sprawy narodowej z Kościołem. Wdzięczny był Pius IX w szczególności “ludowi Izraela”, który w Polsce, w swych świątyniach, wznosił modły o wolność i niepodległość Polski. Z radością przyjął wiadomość, że w katedrze lubelskiej 6 marca 1861 r. odprawiona została przez ordynariusza lubelskiego – bp. Wincentego aM Paulo Pieńkowskiego Msza św., w której uczestniczył kahał żydowski z rabinem Lublina na czele. Wspólnie modlono się o niepodległość Polski. Ze smutkiem przyjął Pius IX wiadomość z Warszawy, że 8 kwietnia 1861 r., w czasie masakry ludności stolicy Polski przez wojska rosyjskie, młody Żyd Michał Landy poniósł śmierć, gdy niósł krzyż, który podjął z ziemi po tym, jak od kul żołnierzy rosyjskich zginął, niosący wcześniej ten krzyż, zakonnik. Uradowała Ojca Świętego Piusa IX wiadomość, że Żydzi warszawscy ufundowali drogocenny krzyż i wnieśli go do jednej ze świątyń warszawskich. Już przed powstaniem więc sprzyjał Pius IX zjawisku, które współcześnie nazywamy w Polsce i w Europie ekumenizmem wyznaniowym.
Stąd też Rząd Narodowy Tymczasowy, w składzie: Oskar Awejde (protestant), Józef Kajetan Janowski, Jan Maykowski i ks. Karol Mikoszewski, ogłaszając wybuch powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r., liczył bardzo na przychylność, a nawet poparcie dla powstania ze strony Stolicy Apostolskiej oraz zasiadającego wówczas na tronie papieskim Piusa IX. I nie zawiódł się. Jak świadczą rozliczne przekazy źródłowe, Pius IX odniósł się do polskiego powstania z niezwykłą sympatią.
Liczył na odbudowę Polski. Pragnął jej powrotu na mapę polityczną Europy. Przez cały czas trwania powstania utrzymywana była między Rządem Narodowym a Stolicą Apostolską regularna łączność. Do Rzymu przybywali przedstawiciele władz powstańczych: Konstanty Czartoryski, Ludwik Mycielski, Ludwik Orpiszewski, Stefan Lubomirski. Stale rezydowali tam m.in. Władysław Kulczycki i Gabriel Łuniewski. Istniała Agencja Rzymska, która utrzymywała w imieniu Rządu Narodowego kontakt ze Stolicą Apostolską i Papieżem. Rząd był na bieżąco informowany o stanie sprawy polskiej w Rzymie, bezpośrednio lub przez księcia Władysława Czartoryskiego i Hotel Lambert w Paryżu.
Tak np. Stefan Lubomirski przekazał do Paryża, do Władysława Czartoryskiego, informację, a ten ją przesłał do Warszawy, iż Pius IX 18 sierpnia 1863 r. powiedział: “Rosja ma tylko jedną politykę – kłamstwa i obłudy”. I dodał Papież: “Przy każdej Mszy modlę się za Polskę, modlę się i do św. Stanisława Kostki, i do bł. Andrzeja Boboli, który jest waszym szczególnym opiekunem, ale modlitwy nie wystarczają, wam trzeba dział i broni”.
W sprawie powstania polskiego był Pius IX w kontakcie z Drouyn de Lhuys, ministrem spraw zagranicznych Francji. Za jego sugestią wysłał odręczne pismo do Wiednia, do cesarza Franciszka Józefa, z prośbą, by Austria w skomplikowanej sytuacji międzynarodowej podjęła się obrony bohaterskiej Polski i Kościoła polskiego.
Jest rzeczą znamienną, że wzajemne więzi między Rządem Narodowym a Stolicą Apostolską zacieśniły się jeszcze bardziej wtedy, gdy sprawa polska na arenie międzynarodowej traciła szansę. Nawet wówczas, gdy powstanie chyliło się ku upadkowi, Pius IX nie odwracał się od walczącego o niepodległość narodu. Wypowiadał się za Polską. Ona, jej niepodległość była celem zmagań powstańców, wśród których znaleźli się również księża straceni z wyroku władz rosyjskich: Stanisław Brzóska, Agrypin Konarski, Antoni Mackiewicz, Stanisław Iszora, Antoni Majewski i dziesiątki innych, mniej znanych.
Papież o tym wszystkim wiedział. W adresie Rządu Narodowego do Piusa IX z 26 czerwca 1863 r. czytamy: “Najświętszy Ojcze! Znękany stuletnią blisko niewolą, stuletnim pasowaniem się z okrutnym i wiarołomnym wrogiem, który pozbawiwszy nas wolności, najdroższe sercu ludzkiemu uczucia przywiązania do wiary przodków i miłości Ojczyzny wydrzeć usiłuje, lud polski pochwycił znowu za oręż, w nim tylko widząc jedyną ocalenia swego nadzieję”.
We wrześniu 1863 r. Ojciec Święty Pius IX doszedł do wniosku, że gdy moc ludzka nie jest już w stanie pomóc Polsce, należy przypuścić “szturm do nieba”. 6 września 1863 r. miała miejsce w Rzymie wielka procesja z cudownym obrazem Zbawiciela, zwanym Acheropita, czczonym w Wiecznym Mieście od VIII wieku. W procesji wzięła udział wielotysięczna rzesza ludu, duchowieństwa i biskupów. Uczestniczyli kardynałowie, wśród nich m.in. Ludovico Altieri, Francesco Patrizi i Mario Mattei, dziekan Świętego Kolegium Kardynalskiego. Wezwanie do udziału w procesji przekazał 31 sierpnia 1863 r. Ojciec Święty. Oznajmił, iż jest jego wolą, żeby wznoszono modły za nieszczęśliwą Polskę, którą “widzi z boleścią, wydaną w tej chwili na łup tylu mordów i krwi przelewu. Naród polski, który był zawsze katolickim i tworzył niejako przedmurze naprzeciw napadom błędu, zasługuje ze wszech miar, by się zań modlono”.
Obraz Zbawiciela-Acheropity przeniesiono z Lateranu do bazyliki Santa Maria Maggiore. Tam 10 września 1863 r. przybył Ojciec Święty Pius IX i wraz z wiernymi wznosił modły za Polskę. Wychodzącego z bazyliki Papieża witały tłumy słowami: “Viva Pio Nono”. Obecni tam Polacy wołali do Papieża po łacinie: “Vivat Pius IX – defensor Poloniae”.
W ślad za Papieżem biskupi wielu krajów Europy i Ameryki ogłosili modły za Polskę, było bowiem życzeniem Piusa IX, by w całym świecie modlono się za nasz kraj. We Francji założono nawet specjalne stowarzyszenie Oeuvre du Catholicisme en Pologne, które zbierało także fundusze na pomoc walczącej Polsce.
Wezwanie Piusa IX skierowane do całego chrześcijańskiego świata o modlitwy za Polskę przyjęto w walczącym kraju z ogromną wdzięcznością. Adres dziękczynny przesłali 2 października 1863 r. Polacy aż z dalekiego Witebska. Rząd Narodowy, a właściwie Romuald Traugutt, który ten rząd stanowił, skierował 29 października 1863 r. do Ojca Świętego Piusa IX specjalne podziękowanie, w którym pisał: ” Ojcze Święty! Walcząc przeciwko najzawziętszym nieprzyjaciołom sprawiedliwości i cnoty dla wywalczenia wolności Ojczyzny, otrzymaliśmy najweselszą wiadomość, że Ty, Ojcze Święty, dałeś dowód łaskawości Twojej względem nas i względem naszej sprawy, nakazując w Rzymie publiczne modły w celu uproszenia Miłosierdzia Bożego dla narodu polskiego. Będąc u steru spraw publicznych, w tych najtrudniejszych okolicznościach zmuszeni jesteśmy, Ojcze Święty, złożyć Ci najgłębsze dzięki w imieniu całego ludu polskiego za postawienie sprawy naszej wobec Najwyższej Sprawiedliwości i bronienie jej tam przez swoje i wiernych, za przykładem Twoim idących, modlitwy”.
Apel Piusa IX o modlitwy za Polskę zaniepokoił Rosję i Prusy – donosił z Rzymu Władysław Kulczycki. Zaraz po ogłoszeniu przez kard. Patrizi papieskiego okólnika zawierającego prośbę o modły za Polskę, o czym ambasady wcześniej nie wiedziały, gdyż był trzymany do końca w ścisłej tajemnicy, “przylecieli razem” – pisze Kulczycki – do sekretarza stanu Giacomo Antonellego – charge d´affaires ambasady rosyjskiej, baron Feliks Meyendorff, oraz poseł pruski gen. Willisen. Każdy z nich trzymał w ręce egzemplarz okólnika. Postawa ich była tak komiczna, że kard. Antonelli zapytał obu ze śmiechem, czy chcą się modlić razem z katolikami za Polskę.
W relacji czytamy: “Wówczas obadwaj głos zabierając zaprotestowali urzędownie i uroczyście przeciw dokumentowi i jego skutkom a następstwom. Dodali, iż Stolica Święta poduszcza tym sposobem Polaków, że rewolucji nowego bodźca dodaje, że to postępowanie niezgodne jest z międzynarodowymi prawowitych rządów obowiązkami, że Polacy nie omieszkają użyć okólnika na swą korzyść. Sekretarz stanu odrzekł, iż dokument, o który spór się toczy, nie jest dyplomatyczną notą lub protokołem, lecz aktem kościelnym, że zatem jako taki nie podpada sądowi dyplomacji”.
Rosyjski dyplomata nie chciał od swego stanowiska odstąpić i przyznać racji papieskiemu sekretarzowi stanu, który w Rzymie nie był bynajmniej uważany za stronnika sprawy polskiej. Odpowiedział więc kard. Antonellemu, nawiązując do toczącej się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej wojny secesyjnej: “W Zjednoczonych Stanach krew się także leje, dlaczegóż więc papież nie nakazuje raczej modłów za Amerykanami?”. Kardynał odrzekł Meyendorffowi: “Nie zmuszaj mnie pan do porównywania obrazu Zjednoczonych Stanów i Polski, bo by się na korzyść rosyjskiego rządu nie obrócił. W Ameryce Kościół używa całkowitej wolności, nie wywożą biskupów, nie wieszają księży i nie biją się za wiarę”.
Pius IX postawił więc sprawę polską na ostrzu noża, ponad przetargami dyplomatycznymi. Jego sekretarz stanu, Antonelli, mimo braku sympatii do nas, okazał się lojalnym ministrem papieskim. Interweniujących przedstawicieli dyplomatycznych Petersburga i Berlina odprawił z niczym. To stanowisko Ojca Świętego i jego sekretarza stanu uznać należy za znamienne. Sprawa polska na arenie międzynarodowej nie stała wówczas najlepiej, a mimo to Stolica Apostolska nie podjęła żadnych dyplomatycznych kompromisów kosztem Polski z przedstawicielami Rosji i Prus. Zostali oni wręcz napomnieni. Wywołało to przypuszczenie w Rzymie, że Rosja i Prusy mogą zerwać stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską z racji Polski. Odpowiedzią Piusa IX na przestrogi Meyendorffa i Willisena była obecność wraz z całym Kolegium Kardynalskim, zaraz następnego dnia, w bazylice Najświętszej Maryi Panny Śnieżnej. Tam Papież ponownie przewodniczył modłom za Polskę.
Ta postawa Piusa IX, sprzyjająca wyraźnie walczącemu o wolność narodowi, była znana i doceniana w kraju. Informowała o tym prasa podziemna, najobszerniej Głos Kapłana Polskiego, redagowany przez ks. Karola Mikoszewskiego. Z tym większą odnoszono się wdzięcznością do Ojca Świętego, ponieważ wiedziano, że w jego otoczeniu byli też dostojnicy kościelni mało przychylni sprawie polskiej, a nawet jej wrodzy. Do nich zaliczano m.in. kard. Gislain de Merode, ministra wojny w Państwie Kościelnym, oraz kard. Andrea Pila, ministra spraw wewnętrznych.
Najmocniej w sprawie Polski, a zarazem najbardziej krytycznie względem Rosji wypowiedział się Pius IX w alokucji, którą wygłosił 24 kwietnia 1864 r., a więc już u schyłku powstania, po aresztowaniu Romualda Traugutta, które nastąpiło w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 r. Było to w dniu poświęconym śmierci pierwszego męczennika-misjonarza – św. Fidelisa z Sigmaringen. Papież przybył w asyście 12 kardynałów, wielu biskupów i licznego duchowieństwa do Kolegium Rozkrzewiania Wiary. Odprawiwszy tam Mszę św., dokonał kanonizacji bł. Marii Franciszki od Pięciu Ran oraz beatyfikacji Marii Małgorzaty Alacoque. Wstrząśnięty represjami rosyjskimi w Polsce, Pius IX okolicznościową homilię poświęcił w całości sytuacji w naszym kraju. Jak relacjonują świadkowie, Papież powstawszy z tronu, z ręką wzniesioną do góry, z twarzą pełną wzruszenia, powiedział: “Słuchajcie! Poczuwam się do obowiązku potępić tego potężnego panującego, którego imienia nie wymawiam w chwili obecnej tylko dlatego, by wyrzec je w innym przemówieniu, a którego niezmierzone imperium rozciąga się aż po biegun północny. Ten władca, który fałszywie mianuje się katolikiem Wschodu, a jest tylko schizmatykiem, wyrzuconym z łona prawdziwego Kościoła, ten władca prześladuje i morduje swych poddanych katolików, których pchnął sam do powstania przez swe dzikie okrucieństwa. Pod pozorem tłumienia powstania tępi katolicyzm, skazuje na wygnanie rzesze ludności do krain lodowatych, gdzie pozbawia się ich wszelkiej pomocy religijnej, a na ich miejsce nasyła schizmatyckich awanturników, odrywa kapłanów od ich owiec, wysyła ich na wygnanie lub skazuje na ciężkie roboty i inne hańbiące kary. Szczęśliwymi są ci, którzy zdołali uciec i teraz błąkają się bez dachu i schronienia na obcej ziemi. Ten władca, acz nieprawowierny i schizmatyk, przywłaszcza sobie władzę, jakiej nie posiada nawet Namiestnik Chrystusowy, a mianowicie władzę składania z urzędu biskupa przez nas legalnie ustanowionego. Bezrozumny! Nie wie, iż biskup katolicki czy na swej stolicy, czy też w podziemiach więziennych jest zawsze biskupem i że jego święcenia nie mogą mu być odjęte! I nikt nie ma prawa Nam zarzucić, iż powstając przeciw zamachom podsycamy płomień rewolucji europejskiej. Umiemy bowiem odróżnić rewolucję socjalistyczną od walki o słuszne prawa narodu do niepodległości i wolności swej wiary”.
Słowa powyższe wypowiedział Pius IX spontanicznie, jak relacjonują świadkowie wydarzenia, w najwyższym uniesieniu. Stąd użycie względem cara, bo o niego przecież w wystąpieniu chodziło, słowa “bezrozumny” (stolto), dosadniej tłumacząc – “głupi”, dotychczas w praktyce dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej nie stosowanego. Nic więc dziwnego, że reakcja Petersburga na wystąpienie Piusa IX była też gwałtowna. Wspomniany już wyżej rosyjski charge d´affaire – Feliks Meyendorff protestował przeciw słowom użytym przez Papieża w sprawie polskiej. Kanclerz rosyjski Aleksander Gorczakow widział w wystąpieniu Piusa IX cios bolesny zadany Rosji, a zarazem zachętę dla polskich powstańców. Wkrótce Petersburg zerwał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską.
Słowa Piusa IX obiegły cały świat. Przytaczała je prasa europejska i światowa. Powstania polskiego jednak nie uratowały. Zlekceważono papieskie wołanie o niepodległą Polskę. Europie ówczesnej, zwłaszcza jej kręgom liberalnym, coraz bardziej znaczącym, Polska niepodległa nie była potrzebna. Na swą niepodległość musiała czekać jeszcze ponad pół wieku. Czy jednocząca się obecnie Europa tę niepodległość Polski z trudem wywalczoną doceni? Czy uszanuje ją i będzie wspierać równie silnie, jak czynił to Pius IX? Czas pokaże.

Niedziela Ogólnopolska 39/2000E-mail: redakcja@niedziela.pl
Adres: ul. 3 Maja 12, 42-200 Częstochowa
Tel.: +48 (34) 365 19 17

http://www.niedziela.pl/artykul/65440/nd/Bl-Pius-IX—semper-fidelis-Poloniae

Działalność Piusa IX w ostatnich latach istnienia Państwa Kościelnego

Łukasz Kuć | 22 lipca 2010 09:51

Kiedy 16 czerwca 1846 r. Pius IX po Grzegorzu XVI zasiadł na Stolicy Apostolskiej większość kardynałów miała nadzieję, że nowy papież podąży drogą liberalizmu.

Wiele wskazywało na to, że tak właśnie będzie. Konserwatyzm Grzegorza XVI był dla wielu przesadny. Zabraniał on na przykład gazowego oświetlania ulic, uznając je za dzieło szatana, uznawał też absolutny prymat władzy kościelnej nad świecką. Giovanni Maria Mastai-Ferretti – Pius IX urodzony w roku 1792 miał opinię człowieka postępowego, dlatego wiązano z nim duże nadzieję na stworzenie nowego wizerunku papiestwa i przeprowadzenie niezbędnych reform w Państwie Kościelnym. Nowy biskup Rzymu mógł liczyć na duży kredyt zaufania.

Pierwsze decyzje papieża mogły zadowalać pokładających w nim nadzieje. Przeprowadzenie kolei żelaznej i oświetlenie gazowe ulic mimo, że nie miało praktycznie żadnego znaczenia politycznego, wzbudziło jednak entuzjazm. Oczekiwano reform dalej posuniętych niźli tylko te natury technicznej. Kolejne, podkreślmy nieznaczne, ustępstwa wzbudziły powszechną radość. Odsunięto od urzędów ludzi z tzw. reakcji gregoriańskiej, powołano radę państwa (consulta di stato) o kompetencjach doradczych, a członkami komisji mających przeprowadzić zamierzone reformy zostawali ludzie świeccy. Pius IX stał się tak popularny jak żaden inny papież w XIX wieku. Wtedy jednak przyszedł feralny rok 1848.

We Francji wybuchła rewolucja (tzw. lutowa). Był to początek tzw. Wiosny Ludów, w wielu państwach uaktywnili się zwolennicy reform i liberalizacji obecnych form ustrojowych. Także w Państwie Kościelnym, tam jednak dochodził czynnik jakim były ruchy dążące do zjednoczenia Włoch. Wielu widziało w papieżu tego, który mocą swojego autorytetu, symboliką swojej władzy i jej historycznym znaczeniem, doprowadzi do jedności wszystkich Włochów. Na razie jednak pozostawała kwestia przeobrażeń w samym Państwie Kościelnym. Ojciec Święty został zmuszony przez nową sytuację do pójścia znacznie dalej w swoich reformach niż dotychczas. Stworzono nowy ustrój, oparty na systemie dwuizbowym (izby zwane też były radami). Członkowie pierwszej izby byli mianowani bezpośrednio, członkowie drugiej natomiast wybierani według cenzusu majątkowego i liczby reprezentowanych przez siebie obywateli. Konstytucja ta nie przypominała jednak innych aktów tego typu. Większość władzy pozostawała w rękach papieża i jego kardynałów. Każda ustawa uchwalona przez jedną bądź drugą izbę, musiała być skontrolowana na tajnym posiedzeniu kardynałów. Dopiero wtedy otrzymywała sankcję papieską. Cała władza pozostawała ciągle w rękach duchowieństwa, natomiast żądania ludzi świeckich szły w zupełnie innym kierunku. Tymczasem sytuacja polityczna ciągle się zmieniała.

W Wiedniu obalono rząd, a Włosi z Państwa Kościelnego wyruszali by wyzwolić spod panowania Habsburgów kraje włoskie i zaprowadzić rządy republikańskie. Pius IX nie chciał ze swojego balkonu pożegnać ochotników wyruszających z Rzymu na wojnę. Ludzie oczekiwali od papieża poparcia a nawet wypowiedzenia wojny Austrii. Dla głowy Kościoła było to absolutnie nie do urzeczywistnienia. „Papież poczuł się bardzo urażony. Wszelkie republikańskie sympatie były mu całkowicie obce. Zaapelował do Włochów, by byli posłuszni swoim władcom.„¹ Pius IX nie mógł zachować się inaczej. Byłoby to zaprzeczeniem tradycji i historii Kościoła Katolickiego. Monarchie europejskie opierały się na zasadach legalizmu, a monarcha rządził z woli Boga. Czy papież miał się przeciwstawiać woli Boga? Na kardynalskim konsystorzu 29 kwietnia wygłosił mowę, w której stwierdził, że nie będzie prowadził żądnych wojen. Według papieża istniejąca sytuacja polityczna była dobra, to znaczy: uważał on, że Włochy nie potrzebują zjednoczenia, raczej widział on jedność Włoch jako wspólny związek wszystkich panujących książąt (także Austrii jako państwa włoskiego). Wskutek takiego zachowania „Pio nono” utracił od razu całą swoją popularność.

Papież nie potrafił się porozumieć ze swoimi ministrami. Dla tak konserwatywnie nastawionego człowieka już samo słuchanie o podporządkowaniu się papieża parlamentowi i ministrom zamiast odwiecznego hierarchicznego porządku, było nie do zniesienia. Najwybitniejszy z ówczesnych ministrów – Mamiani – pragnął wykorzystać niepopularność Piusa IX. Chciał on uwolnić całkowicie państwo od wpływów kardynałów, koncentrując władzę świecką w rękach parlamentu i odpowiedzialnych ministrów, którym papież musiałby się podporządkować jako władca konstytucyjny. Było to jednak niezgodne z ustaleniami statutu. W tym czasie na pierwszy plan wysunął się innym człowiek – Pellegrino Rossi – uczciwy, wykształcony, energiczny i nieustraszony w głoszeniu swoich poglądów, a uważał, że można w sposób skuteczny połączyć dążenia liberalne z zachowanie w pewnym stopniu dotychczasowych form rządzenia. Skupił w swoim ręku wystarczającą władzę, jednak lud nie chciał już słyszeć o budowie takiego systemu, który przecież niedawno upadł we Francji. Rossi rozbudzał wśród tłumu negatywne namiętności. Swoją kulminację znalazło to 15 listopada 1848 roku. Kiedy wchodził po stopniach parlamentu został przebity sztyletem i skonał na miejscu. Zabójcą był syn jednego z przywódców opozycji (Brunettiego, zwanego „podobnym do Cycerona”, Ciceruacchio². Wzburzenie tłumu sięgnęło stanu krytycznego. Niezgoda Ojca Świętego na żądania tłuszczy doprowadziła w końcu do oblężenia pałacu papieskiego. Budynek został ostrzelany, jeden z prałatów został zabity, papież w efekcie zgodził się na wszystko, ale i to nie uspokoiło mas. Pius IX uciekł, 24 listopada znalazł schronienie się w Gaecie na obszarze neapolitańskim.

Wyboru deputowanych doprowadziły do utworzenia junty. Nie miała ona jednak podstaw prawnych do rządzenia, postanowiono odwołać się do zasad suwerenności narodu. Zapowiedziano zwołanie zgromadzenia narodowego, by „zapewnić państwu trwały i silny rząd, zgodnie z życzeniem narodu lub jego większości„³. Papież rozporządzeniem kościelnym zakazał udziału w wyborach, mimo to odbyły się w zaplanowanym czasie. 5 lutego 1849 roku odbyła się pierwsza sesja zgromadzenia narodowego. Podjęło uchwałę o pozbawieniu papieża władzy w państwie rzymskim, jednak chciano dać temu urzędowi wszelkie gwarancje potrzebne do pełnienia władzy kościelnej. Lud sam decydował o swojej przyszłości. W dniu 9 lutego 1849 r. proklamowano Republikę Rzymską we władaniu triumwiratu z Józefem Mazzinim na czele. Zaczęto przygotowywać miasto nad Tybrem do obrony przed spodziewaną międzynarodową interwencją.

Wydarzenia w Państwie Kościelnym wywołały szok w Europie. Katolicy modlili się o Bożą i ludzką pomoc dla tak poniżonego papieża. Także sam zainteresowany zabiegał o wsparcie zbrojne. Nie zgadzał się przy tym na to co mu proponowano, czyli powrót do Rzymu i gwarancje potrzebne do wykonywania władzy kościelnej, bez żadnych uprawnień cywilnych. W tym czasie na taką zgodę było za wcześnie. Papież ciągle czuł się mocny i wiedział, że ma poparcie monarchów katolickich. Tak też było.

Wkrótce wojska austriackie rozpoczęły nową kampanię zbrojną, zajęły Bolonię i Ankonę. Aby nie dopuścić do wszechładzy Austrii we Włoszech, ruszyła armia francuska pod wodzą generała Oudinota i wkrótce przeszła przez most zwany Ponte Sisto zajmując Rzym. Wiosną 1850 r. Pius IX mógł znowu zasiąść na tronie w mieście świętego Piotra, czując się silniejszy niż przedtem. Przywrócił rządy sprzed swojej ucieczki, czyli skupił władzę w rękach duchowieństwa.

Pius IX mocą swego autorytetu postanowił nadać oficjalny charakter nauce o Niepokalanym Poczęciu Marii Dziewicy, oraz o tym że Matka Boża wolna jest od grzechu pierworodnego. Papież był bardzo mocno zaangażowany uczuciowo w kult maryjny, nowy dogmat był jego ukoronowaniem. Był rok 1854, nikt nie podważył nieomylności papieża chociaż nie uznawano jej jeszcze za dogmat. Papiestwo od dawna nie było tak silne, a Ojciec Święty mógł dalej działać. Należy zauważyć też jak bardzo papież angażował się w działalność misyjną. Powoływano nowe zakony misyjne. Zakładano biskupstwa w Ameryce Północnej, na wybrzeżach Afryki, w Indiach, w Azji Centralnej. Papież nie zapomniał też o owcach odłączonych od stada dawno temu. Ekumenizm w pojęciu współczesnym był mu oczywiście obcy. Dążył raczej do uznania przez Cerkiew prawosławną i kościoły protestanckie zwierzchnictwa biskupa rzymskiego i powrotu na łono Kościoła Katolickiego. Było to logiczną konsekwencją jego wizji papiestwa – nieomylnej głowy jedynego kościoła światowego. Patriarchowie wschodni z oczywistą wrogością odrzucili postulaty papieża, który zwracał się do nich: „Słuchajcie słów moich wy wszyscy na Wschodzie, którzy szczycicie się imieniem chrześcijan, lecz nie pozostajecie we wspólnocie z Kościołem rzymskim„⁴. Protestanci którzy przecież odeszli znacznie dalej od nauki Kościoła Katolickiego, także nie mogli uznać prymatu papieża. Pius IX liczył na to, że uda mu się wykorzystać niesnaski między poszczególnymi państwami i grupami protestanckimi. Nie zauważał przy tym rzeczy bardzo oczywistej, czyli tego że stan nieustannej walki jest w zasadzie jedną z istot protestantyzmu, nieodłącznie z nim związaną od wieków. Papież wyrażał pogląd, że poza Kościołem Katolickim nie żadnych szans na zbawienie, więc logicznym jest, że nie mógł mówić o pojednaniu kościołów, ale jedynie o powrocie na łono Kościoła Katolickiego.

Burzliwy wiek nie dał jednak o sobie zapominać. W Piemoncie, który po przyłączeniu się do wojny krymskiej zyskał większe znaczenie w Europie, zadano Kościołowi cios, wobec którego papież nie mógł pozostać obojętnym. Zaczęło się od zakazu nauczania przez duchowieństwo, wprowadzeniu ślubów cywilnych, a skończyło na zniesieniu klasztorów i wszelkich religijnych zgromadzeń. Były to reformy na wzór tych z czasów Wielkiej Rewolucji. Papież użył broni jaka była mu dana, chociaż jej znaczenie nie było takie, jakie na pewno chciałby widzieć Pius IX, mianowicie rzucił klątwę na wszystkich, którzy w jakimś stopniu przyłożyli rękę do reform. Tak szeroki zasięg klątwy nie mógł mieć dużego wpływu. Jednak należy tutaj zauważyć jak bardzo Ojciec Święty był przepojony tradycją, stosował środki, które już tak bardzo nie działały na współczesnych. Dla papieża była to jednak kolejna odsłona batalii ciągnącej się od średniowiecza, pomiędzy władzą świecką a kościelną. Tylko, że tym razem władza świecka miała perspektywy na całkowite i miażdżące zwycięstwo. Wiktor Emanuel II roztaczał antypapieską propagandę na forum europejskim, skutkowało to wystąpieniami w Państwie Kościelnym. Wtedy zdano sobie sprawę, że o ile autorytet papieża w kwestiach wiary jest niezachwiany, to jego władza świecka jest już iluzją. Świadczy o tym jego podróż po Włoszech wiosną 1857 roku.

„Zauważono, że na obcych obszarach, na których występował tylko jako papież, przyjmowano go z entuzjazmem, na własnych natomiast terenach – z demonstracyjną oziębłością.„⁵

Po wybuchu wojny austriacko-francuskiej, w 1859 roku ziściły się koszmary Piusa IX. Przecież wojska tych państw były gwarantem spokoju na terenie Państwa Kościelnego. Wybuchały kolejne powstania, zbuntowane prowincje przyłączały się do Piemontu. Tak było z Bolonią, która 1 września 1859 roku ogłosiła dekret pokrywający się z uchwałą z Rzymu sprzed dziesięciu laty, tyle że tym razem nie chciano wprowadzać form republikańskich, lecz dążono do połączenia z Piemontem. Bolonia wraz z innymi prowincjami sąsiadującymi z nią przyłączyła się w 1860 r. do Piemontu.

Papież zaś ogłosił ekskomunikę inicjatorów powstania, potem ekskomunikę sprawców „grabieży” Patrimonium Sancti Petri. Francuzi zaapelowali do papieża, aby w pozostałych prowincjach swego państwa ogłosił reformy, dzięki czemu państwa katolickie zagwarantują mu nienaruszalność terytorium. Papież stanowczo odrzucił te żądania, wiedząc że zgadzając się na nie, zgodzi się na rezygnację z oderwanych ziem. Była to sytuacja bez wyjścia. Niezadowolona ludność, chęć zjednoczenia całych Włoch, z drugiej zaś strony ponad tysiąc lat tradycji Państwa Kościelnego. Papież nie wiedział jak się to skończy i bronił wszystkimi siłami, tego czym dane mu było zarządzać z woli Kościoła. Jednak ruch zjednoczeniowy Włoch był nie do zatrzymania, a kiedy Wiktor Emanuel II w 1861 roku ogłosił się królem Włoch i wyraził pogląd, iż jedyną możliwą stolicą nowo powstałego państwa musi być Rzym, katastrofa Państwa Kościelnego, czy raczej tego co z niego zostało, była nieunikniona. Kolejną linią obrony, także związaną ściśle z tradycją Kościoła, było powołanie się na uchwały soboru trydenckiego zakończonego w roku 1563. Papież udowadniał, że władza świecka którą otrzymał od Opatrzności, jest zabezpieczeniem Kościoła i jako taka, nie powinna być naruszana. Co bardzo istotne papież miał pełne poparcie biskupów, ale w oczach szeregowego kleru poddającemu się liberalizmowi katolickiemu tracił.

Rodzące się ruchy liberalizmu kościelnego, których pierwszy rozkwit należy umieścić w latach 1848-1864 spowodowały duże zaburzenia w organizmie Kościoła. Najsilniej rozwinięte we Włoszech, Francji, Belgii, Niemczech, zakładały zasadniczo: tworzenie państw konstytucyjnych oraz wolność wyznania. Po kongresach katolików liberalnych w Mechlinie (VIII 1863) oraz w Monachium (IX 1863), papież ogłosił encyklikę „Quanta cura” 8 XII 1864 roku, w której potępił m.in. racjonalizm, gallikanizm, socjalizm, wolność prasy i sumienia, także źle pojmowany ekumenizm o czym wspomniałem wcześniej. Do encykliki dołączono wykaz błędów (tzw. syllabus errorum) w myśleniu współczesnych. Zawarto tam w osiemdziesięciu punktach błędy podzielone na kategorie. Kościół w tym czasie stał się praktycznie „oblężoną twierdzą”, zaś głównym wrogiem ideologicznym stawał się najogólniej pojęty liberalizm oraz wszelkiej maści rodzące się ruchy ateistyczne i socjalistyczne. W tamtym czasie mówiono, że są to innowacje piemonckie. Pius IX widział wyraźnie te zagrożenia i wiedział, że musi twardo im się przeciwstawić.

Podejmował działania różnego rodzaju. Interesujące jest kanonizowanie kilku braci zakonnych z dalekiej Japonii w Zielone Świątki roku 1862, którzy przed ponad 300 laty przypłacili życiem swoją gorliwość apostolską. Jak rzekł papież zostali oni kanonizowani dlatego, że „Kościół w chwilach ucisku potrzebuje nowych swych rzeczników u Boga„⁶. Od czasów Piusa IX zagrożenia wobec Kościoła pozostają ciągle takie same. Walka z laicyzacją i marginalizacją instytucji papiestwa przyjmowała różne formy w zależności od aktualnie urzędującego biskupa Rzymu. Pontyfikat Piusa IX stanowi pewną cezurę i jak każdy papież sprawujący swoją władzę w takim okresie, Pius IX był rozdarty między starym porządkiem, a tym co niosły nowe ruchy socjalistyczne i liberalne. Jednak przygotował on podstawę pod wizerunek papiestwa nowoczesnego. Postanowił zrobić coś czego Kościół Katolicki nie widział od ponad 300 lat – zwołał sobór powszechny. Sobór watykański I.

Nowy sobór miał być dla nowych ruchów tym, czym był sobór trydencki dla reformacji. Dwie instytucje cieszące się ogromnym autorytetem: sobór powszechny i biskup Rzymu, kiedyś nierzadko walczące ze sobą, teraz miały wspólnie przeciwstawić się doktrynom, które był zagrożeniem dla Kościoła. Znaczenie tego wydarzenia było ogromne. Po raz pierwszy nie zaproszono przedstawicieli władców państw europejskich. Papież chciał by było to zgromadzenie o charakterze wyłącznie kościelnym, nie chciał też stwarzać wrażenia, że władza świecka stoi ponad Kościołem i że Kościół jest od niej zależny. W wyobrażeniach Piusa IX sobór watykański I miał usankcjonować prymat Ojca Świętego w sposób ostateczny. Znacznie ograniczył możliwość swobodnego występowania biskupów z propozycjami uchwał. To papież miał być tym, który występuję z propozycjami. To wszystko z czym walczył Pius IX dało mu jedną korzyść. Skoro w Europie proponowano całkowity rozdział państwa i Kościoła, czemu papiestwo się przeciwstawiało, to żadna władza świecka nie mogła teraz żądać wpływu na przebieg obrad.

Był 8 grudnia 1869 roku, święto Niepokalanego Poczęcia, kiedy rozpoczął swoje obrady sobór watykański I. Na obrady, oprócz Europejczyków, dotarło wielu delegatów z Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Był to widok niezwykły – w soborze uczestniczył cały świat katolicki. Problemów do rozwiązania było wiele. „Zgromadzeni biskupi mogli zaświadczyć, jak głęboko duch antykościelny zapuścił korzenie w ich diecezjach.„⁷ Jednak już pierwszy wniosek, który zakładał przekształcenie Syllabusa w dogmat, spowodował gwałtowną dyskusję. W takim przypadku papież postarał się o jeszcze większe ograniczenie uprawnień delegatów. Wreszcie stanęła sprawa, która była jedną z myśli przewodnich pontyfikatu Piusa IX – problem nieomylności Ojca Świętego. Sobór watykański I miał raz na zawsze położyć kres dyskusjom na temat wyższości soboru nad papieżem. Tak postawiona sprawa wywołała wielki spór. Podczas gdy biskupi włoscy i hiszpańscy poparli projekt papieża, o tyle biskupi francuscy, często przepojeni ideami gallikanizmu, niemieccy i angielscy byli nastawieni sceptycznie. Negatywna reakcja Francji i Austrii na tę sprawę spowodowała, że biskupi zagrożeni wpływem władzy świeckiej, zaczęli się przychylać do zdania papieża. 10 maja 1870 roku biskupi otrzymali projekt konstytucji, w którym oprócz dekretu o nieomylności papieża zawarto stwierdzenia, że uchwały soborowe nie potrzebują potwierdzenia ze strony władzy świeckiej. Dodano także wiele odniesień do zasad, które różnią Kościół Katolicki od Cerkwi prawosławnej. Wśród biskupów spory się nasilały. Rozumiano, że ogłoszenie tego dogmatu będzie miało ogromne skutki dla całej wspólnoty. Wróżono rozpad Kościoła i całkowite zahamowanie dialogu z innymi wyznaniami. Jednak kiedy 18 lipca 1870 roku dekret o nieomylności papieża w sprawach moralności i wiary poddano pod głosowanie, 535 członków soboru przyjęło go prawie jednomyślnie. Pius IX ubrany w swoje szaty pontyfikalne powstał z tronu i odczytał postanowienia soboru. Wszystkiemu zaś towarzyszyły grzmoty i pioruny burzy, który właśnie przeciągnęła nad Watykanem.

Dzień po ogłoszeniu dekretu, wybuchła wojna francusko-pruska. Francuzi musieli wycofać swoje wojsko z Rzymu. Na taką okazję czekało Królestwo Włoch. Wojska włoskie wkroczyły do Rzymu, zaś sam Ojciec Święty schronił się w Watykanie. Kazał wywiesić na zamku Św. Anioła białą flagę, ekskomunikował także wszystkich, którzy przyłożyli rękę do zajęcia Świętego Miasta. Papież ogłosił się „więźniem Watykanu”. Król zagwarantował papieżowi swobodne wykonywanie władzy kościelnej. Po prawie równo 1100 latach swoje istnienie zakończyło Państwo Kościelne. Nastąpiła nowa era Kościoła Katolickiego.

Jeżeli zaś chodzi o przerwany sobór, to nigdy formalnie nie zakończył on swoich obrad. Jednak jego skutki były ogromne. Należy tutaj wspomnieć o grupie wiernych, która opuściła Kościół w proteście przeciwko ogłoszonemu dogmatowi. Utworzyli oni tzw. Kościół starokatolicki. Na czele tego ruchu stanął Johann Joseph Döllinger z Bawarii, jego książkęPapież i sobór uznano za najgwałtowniejszy atak na Stolicę Piotrową od wielu lat. Większość wiernych i duchownych okazał się jednak solidarna z papieżem.

Po przeprowadzonym plebiscycie wśród ludności, w którym wyrażono wolę zjednoczenia, w 1871 dokonano tego. Rzym stał się stolicą nowego laickiego państwa. Radość była powszechna, ludzie tłumnie wychodzili na ulice by manifestować swoją radość. Papieżowi zaś przyznano dożywotnią rentę i możliwość pełnienia obowiązków głowy Kościoła. Przyznano mu pałac w Watykanie i na Lateranie oraz willę w Castel Gandolfo. Biskupi Rzymu zostali pozbawieni władzy świeckiej, jednak problemy współczesnego świata ciągle pozostawały w sferze zainteresowań następców św. Piotra. Problemów było wiele: antykatolicki Kulturkampf, rosnący w siłę socjalizm, czy postępująca laicyzacja.

Praca, którą Pius IX wykonał przez okres swego pontyfikatu w kwestii Państwa Kościelnego poniosła całkowitą klęskę. Jest to zrozumiałe, inaczej być nie mogło. Władza świecka papieża opierała się na autorytecie i majestacie następcy św. Piotra. Kiedy nowe laickie i liberalne ruchy zaczęły podkopywać pozycję Kościoła i zyskiwały duże poparcie, musiało się to skończyć upadkiem Państwa Kościelnego. Mechanizmy wyniesione ze średniowiecza już nie działały, monarchowie nie bali się ekskomuniki, dlatego że władza „przestała pochodzić od Boga”, teraz pochodziła od ludu. Był to znak nowych czasów, w których nie mogło być miejsca na tak anachroniczny twór jak Państwo Kościelne. W pewnym sensie wydarzenia te rozwiązały ręce papieżowi. Każdy kolejny mógł zająć się tylko sprawami Kościoła. Ruchy ludowe i niezadowolenie obywateli stały tylko na przeszkodzie Ojcu Świętemu. Jakże inaczej wyglądałby pontyfikat Leona XIII gdyby Państwo Kościelne się utrzymało. Musiałby on teorie zawarte w encyklice Rerum Novarum, ucieleśniać w swoim państwie, inaczej wszystko co pisał byłoby z gruntu fałszywe.

Pius IX umarł 7 lutego 1878 roku. Był najdłużej urzędującym papieżem w historii. W czasie jego rządów Kościół przeszedł ogromne przeobrażenia. Zmieniła się także Europa. W czasie jego pontyfikatu powstały nowe państwa: Królestwo Włoch, Cesarstwo Niemieckie, Cesarstwo Austriackie zostało przemianowane na Austro-Węgry, Francja przeszła kilkakrotne przemiany ustrojowe. Czas w którym rządził Pius IX należy uznać za przełomowy i trudny.

---

Bibliografia:

1. Chwalba A., Historia powszechna wiek XIX, Warszawa 2009.
2. Krajski S., Pius IX pogromca liberalizmu, Warszawa 2000.
3. Ranke von. L., Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku, Warszawa 1993.
4. Zieliński Z., Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1983;
5. Żywczyński M., Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1999.

1. L. Ranke von, Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku, T. 2, Warszawa 1993, s. 412. [↩]
2. M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1999, s. 381. [↩]
3. L. Ranke von, op. cit., s. 414. [↩]
4. Tamże, s. 421. [↩]
5. Tamże, s. 426. [↩]
6. Tamże, s. 429. [↩]
7. Tamże, s. 441. [↩]

http://historia.org.pl/2010/07/22/dzialalnosc-piusa-ix-w-ostatnich-latach-istnienia-panstwa-koscielnego/

*************

	bł. Pius IX Encyklika Qui pluribus o współczesnych błędach i sposobach zapobiegania im 9 listopada 1846 r.
	bł. Pius IX Encyklika Nostis et nobiscum o zagrożeniu Kościoła we Włoszech przez rewolucję 8 grudnia 1849 r.
	bł. Pius IX Bulla Ineffabilis Deus ogłaszająca dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP 8 grudnia 1854 r.
	bł. Pius IX Encyklika Singulari quidem o zadaniach biskupów w Austrii 17 marca 1856 r.
	bł. Pius IX Encyklika Quanta cura 8 grudnia 1864 r.
	bł. Pius IX Syllabus błędów 8 grudnia 1864 r.

---

---